________________
વચનનું અને આત્માદિ હેતુગ્રાહ્ય પદાર્થોનું જ્ઞાન, વિજ્ઞાન, શ્રદ્ધાન કે આચરણ હોતું નથી. તેવા મતિશ્રુત અજ્ઞાની જીવો અજ્ઞાન મરણે મરે છે.
(૩-૪) ફેકં, ઢેળા નાળŞ = કેટલાક લોકોને આગમ કે આપ્તપુરૂષના વચનનું જ્ઞાન, વિજ્ઞાનાદિ હોય છે તેવા મતિ-શ્રુતજ્ઞાની છદ્મસ્થપણે પંડિત મરણે મરે છે.
(૫-૬) મહેકં, મહેઽળા ન નાખŞ = કેટલાક લોકોને સર્વ દ્રવ્ય, સર્વ પર્યાયનું જ્ઞાન, વિજ્ઞાનાદિ હોતા નથી. (તેઓને દ્રવ્ય અને તેની અસર્વ પયાર્યોનું આંશિક જ્ઞાન હોય છે.) તેથી તેઓ (વિકલ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાની) છદ્મસ્થ મરણે મરે છે.
(૭–૮) મહેરું, મહેકના નાળŞ = કેટલાક પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનીને સર્વ દ્રવ્ય, સર્વ પર્યાયનું જ્ઞાન, વિજ્ઞાનાદિ હોય છે. તેથી તેઓ (સકલ પ્રત્યક્ષજ્ઞાની–કેવળી હોવાથી) કેવળી મરણે મરે છે.
તાત્પર્ય એ છે કે પ્રથમ બે સૂત્રમાં મતિશ્રુત અજ્ઞાની, ત્રીજા-ચોથા બે સૂત્રમાં મતિ, શ્રુતજ્ઞાની, પાંચમા, છઠ્ઠા બે સૂત્રમાં વિકલ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાની અને સાતમા, આઠમા સૂત્રમાં સકલ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનીનું કથન છે.
અહીં પ્રયુક્ત હેતુ શબ્દથી કાર્યકારણ ભાવને અનુલક્ષીને ન્યાય દ્રષ્ટિથી (ન્યાય ગ્રંથોમાં વર્ણિત વિવેચના વિધિથી) સાધ્ય, સાધક, દ્રષ્ટાંત, ઉપનય, નિગમન રૂપે પણ વિશ્લેષણ કરી શકાય છે. પરંતુ સૂત્રોમાં અજ્ઞાન મરણ, છાશ્ર્વસ્થિક મરણ અને કેવળી મરણનું કથન હોવાથી અહીં જ્ઞાન તથા આચરણની પ્રમુખતાએ વિશ્લેષણ કર્યું છે.
હેતુ સંબંધી આ સંક્ષિપ્ત સૂત્રોનું તાત્પર્ય સમજવું અતિ કઠિન છે. આ કારણે જ નવાંગી ટીકાકાર આચાર્યશ્રી અભયદેવસૂરિજીએ આ સૂત્રની સુવિસ્તૃત વિવેચના કરીને અંતે કહ્યું છે કે- મર્થનમનિામાત્રમેવેલમ્ । માનામવ્યેષાં સૂત્રાળાં માવાર્થ તુ વહુશ્રુતાઃ વિવન્તિ । સૂત્ર અને પદોની ગમનિકા (શબ્દપરક અર્થ વિવેચના) માત્ર કરી છે. વિશેષમાં આ આઠે ય સૂત્રોનો વાસ્તવિક અર્થ પરમાર્થ તો બહુશ્રુત આચાર્ય જ જાણે છે.
૧૪૦
