________________
नय
॥ १०४ ॥
| क्रियाशब्दा एव ( यथा ) गलतीति गौः, आशुगामित्वादश्वः गुणशब्दा यथा शुची जवतीति शुक्लः, नीलजवनान्नीलः । यदृद्वाशब्दा यथा देव एनं देयात्, यज्ञ एनं देयात् । संयोगसमवायिशब्दा यथा दंगोऽस्यास्तीति दंमी, विषाणमस्यास्तीति | विषाणी अस्तिक्रियाप्रधानत्वादस्त्यर्थे प्रत्ययाश्च । एते सर्वे क्रियाशब्दा एव, अस्ति तू इत्यादिक्रियासामान्यस्य सर्वव्यापित्वात्, उदाहरणं यथा--इन्दनमनुत्नवन्निन्द्रः, शकनक्रियापरिणतः शक्रः, पूर्दारणप्रवृत्तः पुरन्दर इत्युच्यत इति । एतदाजासं लक्ष्यन्ति - क्रियानाविष्टं वस्तु शब्दवाच्यतया प्रतिक्षिपंस्तु तदाजास इति । स्वकीय क्रियारहितं तवस्त्वपि शब्दवाच्यतया प्रतिक्षिपति तचब्दवाच्यमिदं न जवत्येवैतादृश एवंभूताजासः । उदाहरणं यथा - विशिष्टचेष्टाशून्यं घटाख्यं वस्तु न घटशब्दवाच्यं घटशब्दप्रवृत्तिनिमित्तभूत क्रियाशून्यत्वात्पटवदित्यादिरिति । अनेन हि वाक्येन स्वक्रियारहितस्य घटादेर्वस्तुनो | घटादिशब्दवाच्यतानिषेधः क्रियते स च प्रमाणबाधित इत्येवंभूतनयाजासतयोक्तमिति ।
एतेषु के पुनरनयाः के पुनः शब्दनयास्तद्दर्शयति- एषु चत्वार श्रद्या नया अर्थनिरूपणायां प्रवीणत्वादर्थनयाः, अग्रेतनास्त्रयो नयाः शब्दवाच्यार्थगोचरतया शब्दनया इति । के पुनर्जेदारतानाह - “ एक्केक्को य सयविहो सत्त नयसया हवंति एमेव । अन्नो वि एसो पंचैव सया नयाणं तु ॥ १ ॥ " व्याख्या सप्तानां नैगमादिनयानामेकैकप्रभेदतः | शतभेद एवं सर्वैरपि भेदैः सप्त शतानि भवन्ति, प्रकारान्तरे पंचापि नयाः कदा ? यदा शब्दादिनिस्त्रिभिर्नयैरेक एव | शब्दनयो विवक्ष्यते तदैकैकस्य शतविधत्वात् पंच शतानि नयानाम्, अपिशब्दः पुनरर्थे । षट् चत्वारि दे वा नयानां | कदा? यदा सामान्यग्राहिनैगमस्य संग्रहेऽन्तर्भावः, विशेषग्राहिनैगमस्य तु व्यवहारेऽन्तर्भावो यदा विवक्ष्यते तदा मूलन
प्रदीपः
॥ १०४ ॥
