________________
नयरहस्य
प्रकरएम
॥ए.॥
एवंजू विसेसे” इति सूत्रम् । व्यञ्जनार्थयोरेवंचूत इति तत्त्वार्थनाष्यम् । तत्त्वं च पदानां व्युत्पत्त्यर्थान्वयनियतार्थ- बोधकत्वान्युपगन्तृत्वम् । नियमश्च काखतो देशतश्चेति न समनिरूढातिव्याप्तिरपि । श्रयं खट्वस्य सिद्धान्तः-यदि घटपदव्युत्पत्त्यर्थाजावात् कुटपदार्थोऽपि न घटपदार्थस्तदा जलाहरणादिक्रियाविरहकाले घटोऽपि न घटपदार्थोऽविशेषादिति । नन्वेवं प्राणधारणालावात् सिघोऽपि न जीवः स्यादिति चेदेतनये न स्यादेव । तदाह लाष्यकार:-" एवं जीवं जीवो, संसारी पाणधारणाणुजवा । सिघो पुण अजीवो जीवणपरिणामरहि त्ति ॥१॥ अत एव जीवो नोजीवोऽजीवो नोऽजीव इत्याकारिते नैगमदेशसंग्रहव्यवहारर्जुसूत्रसांप्रतसमनिरूढा जीवं प्रत्यौपशमिकादिलावपंचकग्राहिणः । तन्मते व्युपत्तिनिमित्तजीवनखापौदयिकलावोपलक्षितात्मत्वरूपपरिणामन्नावविशिष्टस्य जीवस्य जावपंचकात्मनः पदार्थत्वादित्यमी पंचस्वपि गतिषु जीव इति जीवनव्यं प्रतियन्ति । नोजीव इति च नोशब्दस्य सर्वनिषेधार्थपक्षेऽजीवाव्यमेव, देश|निषेधार्थपक्षे च देशस्याप्रतिषेधाजीवस्यैव देशप्रदेशौ । अजीव इति नकारस्य सर्वप्रतिषेधार्थत्वात्पर्युदासाश्रयणाच्च जीवादन्यत् पुजलव्यादिकमेव । नोऽजीव इति सर्वप्रतिषेधाश्रयणे जीवनव्यमेव, देशप्रतिषेधाश्रयणे चाजीवस्यैव देशप्रदेशौ । एवंनूतस्तु जीव प्रत्यौदयिकलावग्राहकः, तन्मते क्रियाविशिष्टस्यैव पदार्थत्वादित्ययं जीव इत्याकारिते जवस्थमेव जीवं गृह्णाति, न तु सिझम्, तत्र जीवनानुपपत्तेः । नोजीव इति चाजीवाव्यं सिझं था। अजीव इति चाजीवव्यमेव । नोऽजीव इति च जवस्थमेव । जीवदेशप्रदेशौ तु संपूर्णग्राहिणानेन न स्वीक्रियेत इत्यस्माक प्रक्रिया । केचित्त्वेवंजूतानिप्रायेण सिद्ध एव जीवो जावप्राणधारणात्, न तु संसारीति परिजापन्ते । तदाहः-तिकाले च पाणा, इंदियवसमाउश्रा
