Page Text
________________ नैषधीयचरितं महाकाव्यम् इनि प्रत्यय और तदन्तसे स्त्रीत्वविवक्षामें "ऋन्नेभ्यो ङीप" इस सूत्रसे डीप, निशीथ+ इनि+ ङीप् / "धरा निशीथी द्वो" इति "निशा निशीथिनी रात्रि स्त्रियामा क्ष णदा क्षपा।" इत्यमरः / निशीथिन्या नाथः (10 त० ), तस्य महाँसि ( ष० त० ) "महश्चोत्सवतेजसोः" इत्यमरः / सह (समानम् ) उदरं येषां ते सहोदराः ( बहः ) / "वोपसर्जनस्य" इसके "स" भावकी विकल्पतासे एक पक्षमें न होनेर यह रूप होता है। प्रायः सहोदर भाइयोंमें तुल्यरूपता होती है इसलिए यहाँपर 'सहोदर' शब्दका सदृश अर्थ लक्षित होता है / निशीथिनीनाथ महसां सहोदराः तः। ष० त० ) / महस् और मह अकारान्त भी शब्द देखा जाता है / निगालगात् = निगालं गच्छतीति, निगालगः तस्मात् निगाल+गम + + ङसिः, देवमणे:= "देवमणिः शिवेश्वस्य कण्ठावर्ते च कौस्तुभे।" इति विश्वः / आन्तरेण अन्तरे भवः आन्तरः, तेन, अन्तर+ अण्+ टा / अवटुगामिना = अवटुं गच्छतीति तच्छीलः, तेन अवटु + गम् + णिनिः+ टा। "अवर्धाटा काटिका" इत्यमरः। उत्थितः-उद्+स्था+क्तः+भिस् / केशरके शरश्मिभिः = केशरा एव केशाः / रूपक०) / घोडे के स्कन्धके बालोंको 'केशर' कहते है / त एव रश्मयः, तः (रूक० ) / विराजितं = वि + राज्+ क्तः / इस पद्यम द्वितीय चरण में उपमा, तृतीय चरणमें उत्प्रेक्षा और चतुर्थ चरणमे रूपक इस प्रकार इन तीनों अलंकारोंकी निरपेक्ष रूपसे स्थिति होनेसे संसृष्टि अलङ्कार है // 58 // अजनभूमीतटकट्टनोद्गपास्यमानं चरणेषु रेणुभिः / रयप्रकर्षाऽध्ययनाऽथमागतेजनस्य चेतोभिरिवाणिमाङ्कितः // 59 // अन्वयः - रयप्रकर्षाऽध्ययनाऽयम् आगतः अणिमाङ्कितः जनस्य चेतोभिः इव स्रभूमीत वृट्टनोदगतः रेणुभिः चरणेष उपास्यमानम् इव (तं हयं क्षितिपाकशासनः स आरुरोह ) / / 59 // व्याख्या-रयप्रकर्षाऽध्यनाथ = वेगाऽतिशयपठनार्थम्, आगतः = आयातः, अणिमाडित: अणुभाःचिह्नितः, जनस्य = लोकस्य चेतोभि : इव=मनोभिः इव "अयोगपद्य ज्ञानानां तस्थाऽणुत्वमिहेष्यते / " इति नैयायिकसिद्धान्ते मनसो णु परिमाणत्वं स्वीकृतम् / अजस्रभूमीतटकुट्टनोद्गतैः = निरन्तरघरातलविदारणो. त्थितः रेभिः-धूलिभिः, चणेषु उपास्यमानम् इव = से यमानम् इव - तं हयं क्षितिपाकशासनः स आरुगेह ) / यथा शिष्यो गुरुचरणयोरुपास्ते तथवाऽणुपरिमाणैर्जनमनोभिचरणेखूपास्यमानमिव तं हयं राजाऽऽरूढवानिति भावः // 59 / /
| SR No. | 032779 |
| Book Title | Naishadhiya Charitam |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Sheshraj Sharma |
| Publisher | Chaukhambha Sanskrit Series Office |
| Publication Year | |
| Total Pages | 1098 |
| Language | Sanskrit, Hindi |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 21 MB |