________________ તત્ત્વજ્ઞાનના સાહિત્યની પરિસ્થિતિ 31 ચોથા ભાગ, રા. બા. કમળાશંકરભાઇનું બ્રહ્મસૂત્ર ઉપરનું શાંકરભાષ્ય, આચાર્યશ્રી આનંદશંકરભાઈનો “આપણો ધર્મ,” અને બ્રહ્મસૂત્ર ઉપરનું શ્રી રામાનુજનું શ્રીભાષ્ય, સ્વ. ઉત્તમલાલભાઈનું તિલકનું ગીતારહસ્ય, વિશ્વનાથ સદારામ પાઠકનું નાચિકેતા કુસુમગુચ્છ વગેરે તત્ત્વજ્ઞાનનું પ્રૌઢ સાહિત્ય ગુજરાતી ભાષામાં છેલ્લા ત્રીસ વર્ષમાં પ્રકટ થયું છે. શુદ્ધાદ્વૈતમતનું સાહિત્ય ગુજરાતીમાં પાછલા વીસ વર્ષથી સ્વતંત્ર પ્રકટ થયું છે, અને તેમાં તટસ્થતાથી ધર્મનાં ચિંતનો થયાં છે. ગુજરાત વિદ્યાપીઠના ઉદય પછી પુરાતત્ત્વમંદિરના આશ્રયે પ્રકટ થતું જૈન દર્શન અને બૌદ્ધ દર્શનનું ઐતિહાસિક સાહિત્ય ગુજરાતી ભાષાને ઘણું શોભા આપનારું પ્રકટ થયું છે. આ ઉપરાન્ત જૈન ધર્મના મૂલ ગ્રંથોનું પ્રકટીકરણ ભાવનગર અને મુંબઇમાં થવાથી તથા “તત્ત્વાખ્યાન” જેવા પ્રૌઢ ગ્રંથના પ્રકાશનથી હિન્દુધર્મના અનુયાયીઓને જૈન શાસનનું સાચું રૂપ સારી રીતે સમજાય એવી અનુકુલતા થઈ છે. તે ઉપરાન્ત અર્વાચીન જૈન તત્ત્વચિંતક રાયચંદભાઈ, જેમના પ્રતિ મહાત્મા ગાંધીજીની પૂજય બુદ્ધિ જાણવામાં છે, તેમના ગ્રંથો વેદાન્ત અને દર્શનનો સમન્વય કરનારા છે. આ ઉપરાન્ત ગુજરાતી ભાષામાં ખ્રિસ્ત ધર્મનું સાહિત્ય લગભગ 300 ગ્રંથોનું Gujarat Tract Book Society તરફથી આજ સુધીમાં પ્રકટ થયું છે. આ સાહિત્ય જો કે પાદરીઓના ધર્મપ્રસારણના પ્રયત્નથી થયું છે, તો પણ પરધર્મોના રહસ્યની તુલના કરવામાં અને ભગવાન જિસસ ક્રાઈસ્ટના ધર્મનું ખ્રિસ્ત ચર્ચથી રૂઢ થયેલા ધર્મથી પૃથક્કરણ કરવામાં આ સાહિત્ય ઘણું ઉપયોગી છે. ગુજરાતી ભાષા ઘણી સરલ સ્વીકારવામાં આવી છે. આ સાહિત્ય આદરભાવથી હિંદુઓએ વાંચવાની અગત્ય છે. પરધર્મના સ્વરૂપને સમજયા વિના ધર્મતત્ત્વનું રહસ્ય સમજાતું નથી અને તે ધર્મનું સ્વરૂપ તે તે ધર્મના શુદ્ધ વિચારકોના ગ્રંથોથી જ જાણી શકાય છે. મારા જાણવા પ્રમાણે મુસ્લિમ ધર્મનું સાહિત્ય ગુજરાતીમાં ભાષાન્તરરૂપે છૂટું છવાયું દાખલ થવા પામ્યું છે. કરીમ મહમદ માસ્તરની “ઇસ્લામની ઓળખ” માં આપણને શુદ્ધ ઇસ્લામના મંતવ્યો, અને હજરત મહમદ પેગંબર સાહેબ (સલ) ના પવિત્ર આદેશો ગુજરાતી ભાષામાં સરલતાથી સમજાવવામાં આવ્યા છે. આ ઉપરાન્ત માંગરોળની ગાદીવાળા