________________ 32 ગુજરાતમાં ધાર્મિક અને મોટામિયાં સાહેબના “ચિસ્તીઆ દાવત ગ્રંથમાળા” નાં નાનાં પુસ્તકોમાં ઇસ્લામના ધર્માચારોમાં સમાયેલાં રહસ્યો સમજાવવા સારો પ્રયત્ન થયો છે. વળી “નૂરેરોશન' નામનો એકલવારાવાળા પીર શાહ કાયમુદ્દીન ચિસ્તીનો રચેલો ગ્રંથ વાંચવાથી મુસલમાનોના “વલી” અને હિન્દુના “મહાત્મા” ના પદમાં કેવું સામ્ય છે, અને તે પદ મેળવવા સાધનોમાં કેવી એકવાક્યતા છે તે દર્શાવવા ઉત્તમ પ્રયત્ન થયો છે. ઉપસંહાર ગુજરાતી ભાષામાં ધર્મજ્ઞાન અને તત્ત્વજ્ઞાનનું સાહિત્ય કેવું અને કેટલું છે તેનું ચિંતન કર્યા પછી ભાવી પ્રયત્નો આ સાહિત્યની અભિવૃદ્ધિ કરવામાં કેવા થવા જોઇએ તેનો વિચાર કરવો શેષ રહે છે. ધર્મજ્ઞાનનું સાહિત્ય અદ્યાપિ ઇશ્વરભક્તિમાં પરિસમાપ્ત થયું છે. આરંભમાં ધર્મનું જે વ્યાપક રૂપ બતાવ્યું છે તે સર્વ રૂપનાં અંગપ્રત્યંગોને વર્ણવે તેવું સાહિત્ય હજી આપણી ભાષામાં ઉદય થયું નથી. આપણા ધાર્મિક આચારો કેવી રીતે ઘડાયા છે તેનું વેદકાળથી તે આજ સુધીનું ઐતિહાસિક વર્ણન, વિશેષ ધર્મો ક્યા, વર્ણધર્મો અને આશ્રમ ધર્મો ક્યા, કલિવજે ધર્મો ક્યા ધર્મોમાં સનાતન તત્ત્વ કર્યું, અને દેશકાલ પરત્વે બદલાતું રૂપ કયું, વર્ણાશ્રમધર્મ બહારની પ્રજા સાથે પાળવાના નિયમોનું સ્મૃતિ અનુસાર રૂપ કેવું છે, અને તેમાં આ જમાનામાં એટલે કલિયુગમાં શા કારણથી કેવા ફેરફારો ઋષિમુનિઓએ અને ધર્મનિબંધના કર્તાઓએ કર્યા છે, વગેરે બાબતોનું ચિંતન થવાની જરૂર છે. તે ઉપરાંત વ્યવહારધર્મનું લક્ષણ, રાજધર્મની પ્રાચીન અને અર્વાચીન શ્રેણીઓ, તેમાં થવો જોઇ તો ફેરફાર, વગેરે પણ વિચારવાના પ્રશ્નો છે. તે ઉપરાન્ત ભક્તિની અને ઉપાસનાની મીમાંસા, ભક્તિ અને જ્ઞાનનો પરસ્પર કેવા પ્રકારનો સંબંધ છે, ભજનીય અને પરમેશ્વરના સ્વરૂપનું ચિંતન, વિશ્વમય અને વિશ્વોત્તીર્ણ-અન્તર્યામી અને તટસ્થ-ઇશ્વરની ભાવના કેવી ઉદય થઇ છે, અને પશ્ચિમની ખ્રિસ્તી ધર્મની ઈશ્વરભાવના અને મુસ્લિમ ધર્મની ઇશ્વરભાવના સાથે કેવી રીતે મળતી આવે છે અને ક્યા અંશમાં વિરોધી છે તેનું તાત્ત્વિક વર્ણન કુશળ ચિંતકોના હાથે થવું જરૂરી છે.
