________________ 30 ગુજરાતમાં ધાર્મિક અને નાંખવાની અગત્ય નથી. દેવતાવાદ તત્ત્વવાદના પગથિયારૂપ છે, અને ભિન્ન દેશ, કાલ, પરત્વે દેવતાની ભાવના બદલાતાં છતાં તત્ત્વભાવના સુસ્થિર રાખી શકાય છે. તેથી ધર્મવિરોધ એ મિથ્યાજ્ઞાનનું પરિણામ છે. (3) ધર્મજ્ઞાન અને તત્ત્વજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ ગ્રંથોના વાચન દ્વારા અથવા પ્રાચીન શ્રવણાદિ સાધનો દ્વારા થાય છે, તેના કરતાં વધારે સુગમતાથી અનુભવી ગુરુના પ્રત્યક્ષ સહવાસ અને શિક્ષણથી થાય છે. (4) વ્યવહાર પરમાર્થનો વિરોધી નથી, પરંતુ કુશલતાથી સાધ્યો હોય તો પરમાર્થનો સાધક અથવા પોષક છે. (5) સર્વ ધર્મો અને દર્શનો વીતરાગ બુદ્ધિથી સમજવામાં આવે તો તેની એકવાક્યતા થઈ શકે છે. તેથી અમુક મુદ્દામાં એક દર્શન વધારે પ્રમાણભૂત ગણાતાં છતાં તત્ત્વનિર્ણય સ્વતંત્ર બુદ્ધિ વડે થઈ શકે છે. (6) સમાજ-સુધારણા ઈષ્ટ છે, પરંતુ ઉચ્છેદક નીતિથી નહિ, પણ સંરક્ષક રીતિથી તે સાધી શકાય છે, અને પ્રજામતને ક્રમ વડે ઊંચી કક્ષા ઉપર લઈ જવાય છે. વડોદરામાં જેવો પ્રયત્ન શ્રી નૃસિંહાચાર્યજીએ હિન્દુધર્મના શુદ્ધ રૂપનો પ્રસારનો કર્યો હતો તેવો પ્રયત્ન મુંબઈમાં વેદાન્તઉપદેષ્ટા શ્રી જયકૃષ્ણ વ્યાસે અને કાઠિયાવાડમાં આચાર્યશ્રી નથુરામ શર્માએ કર્યો છે. વેદાન્ત શાસ્ત્રનું સંસ્કૃત સાહિત્ય ગુજરાતી ભાષામાં પ્રચલિત કરવાનું માન શ્રી જયકૃષ્ણ વ્યાસ અને તેમના અનુયાયીઓને છે. તેમના પંચીકરણ અને પંચદશીના ભાષાન્તર વડે વેદાન્ત શાસ્ત્રનું સામાન્ય જ્ઞાન ગુજરાતીમાં આપણને મળી શકે તેમ છે. વેદધર્મ સભાથી પ્રકટ થયેલા ભગવતી ભાગવત, યોગવાસિષ્ઠ, શ્રીમદ્ભાગવત, મહાભારત, વગેરે ગ્રંથોએ આપણા ધર્મનું ઇતિહાસપુરાણનું સાહિત્ય ગુજરાતીમાં દાખલ કર્યું છે, અને સસ્તા સાહિત્યના ચાલાક ભિક્ષુ અખંડાનંદ સ્વામી રામતીર્થ, અખાની વાણી, પ્રીતમની વાણી, દેવી ભાગવત, ગિરધરકૃત રામાયણ, વગેરે ગ્રંથો વડે સામાન્ય જનોને ઉપકારક થાય તેવું ધાર્મિક સાહિત્ય પૂરું પાડ્યું છે. ઉપરના સંગ્રાહક સાહિત્ય ઉપરાન્ત શુદ્ધ વિચારને ઉત્તેજિત કરે તેવું, શ્રી ઇચ્છારામ સૂર્યરામનો ચન્દ્રકાન્ત, શ્રી ગોવર્ધનરામના સરસ્વતીચંદ્રના ત્રીજા અને
