________________
૧૨૬]
મયકાલથી ગુપ્તકાલ
.
[પ્ર.
સિદ્ધપુરનું પ્રાચીન નામ તો શ્રીચરું હતું. ૧૦ વળી સિદ્ધપુરમાંથી કે એની આસપાસમાંથી હજી સુધી ક્ષત્રપકાલના કોઈ અવશેષ મળ્યા નથી.
રામાયણના ઉત્તરકાંડમાં એક રાજવંશને જાય કે શા નામે ઓળખાવ્યો છે. તેઓ કઈમ પ્રજાપતિના વંશજો હતા અને બાલિક (અર્વાચીન બખ) ઉપર રાજ્ય કરતા હતા. ૧૧ આ ઉલ્લેખોથી રાયચૌધરી ઈરાનમાં આવેલી કદમા' નદીને “ઝફશન' નદી સાથે સરખાવે છે, જે સમરકંદ પ્રદેશની મોટી નદી હેવાનું જણાય છે. પ્રાચીન કાલમાં આ નદી આમૂદરયા નર્દીની એક શાખા હતી, જે પછીના સમયમાં કારાકુલ સરોવર આગળ રેતીમાં લુપ્ત થઈ ગઈ ૧૩ તુર્કસ્તાનના નકશામાં આ નદીને ૪૦° અને ૪° પૂ. રેખાંશ તેમ જ ૬૪° અને ૭૨° ઉ. અક્ષાંશ વચ્ચે વહેતી દર્શાવી છે. ૧૪ ઝફશન નદીનું આ સ્થાન ધ્યાનમાં રાખતાં અને મધ્ય એશિયામાં થયેલી ઊથલપાથલથી સિદરયા અને આદરયા નદી વચ્ચે ભટકતી શક ટોળીઓને ત્યાંથી ખસવું પડ્યું એ ધ્યાનમાં લેતાં આ નદી એ કર્દમ નદી હોવાની રાયચૌધરીની અટકળને સમર્થન મળે છે
તાજેતરમાં ઉખનન દ્વારા પ્રાપ્ત થયેલ દેવની મરીના બૌદ્ધ સ્તૂપના પેટાળમાંથી મળી આવેલ શૈલસમુગક પરના ઐતિહાસિક ભાગવાળા લખાણમાં “કથિક નૃપના ૧૨૭મા વર્ષે રાજા રુદ્રસેન રાજ્ય કરતો હતો ત્યારે ” એવો ઉલ્લેખ છે. ૧૫ આથી આ રાજા રુદ્રસેન કથિક વંશનો હતો એવી અટકળ થઈ. તો પ્રશ્ન એ ઉપસ્થિત થાય કે ચાષ્ટ્રન વંશના રુદ્રસેન નામના ચાર રાજાઓ પૈકીને કઈ રુદ્રસેન અને આ રાજા રદ્રસેન એક હોઈ શકે ? એમ હોય તો ચાર્જન વંશના રાજાએ કથિક વંશના ગણાય. તો વળી બીજો પ્રશ્ન એ થાય કે “કામક વંશ અને “કથિક વંશ' પણ ભિન્ન વંશ હોય કે એક ? હજી આ પ્રશ્નો વણઉકલ્યા રહે છે.૧૬
આ ચર્ચાથી ચાન વંશના રાજાએ “કથિક' હોય કે ન હોય, “કાદમક હતા એ મત વધારે સ્વીકાર્ય બને છે, પરંતુ કહેરી લેખમાં ઉલિખિત રાજા રુદ્ર એ રુદ્રદામા લે એમ નિશ્ચિત રીતે કહેવું મુશ્કેલ છે અને ત્યાં સુધી એમાં નિર્દિષ્ટ કામક' નામ ચાટન વંશના સંદર્ભમાં પ્રજવું ઉચિત જણાતું નથી.
આથી ક્ષહરાત વંશ પછીના આ રાજાઓમાંના પહેલા રાજા ચાષ્ટનને નામ ઉપરથી એમને રાષ્ટવંશના રાજા તરીકે ઓળખવા વધારે યોગ્ય જણાય છે. ૭
તોય-ગ્રંથમાં રાત્રિનો ઉલ્લેખ છે. ગ્રંથની છાપેલી આવૃત્તિમાં મથT એવો પાઠ છે, ૧૮ જ્યારે રા. બ. હીરાલાલે મરછ (મત્યદUT) ને બદલે
