Page Text
________________
२७५
नवमः सर्गः अव्यक्तमधुरं ध्वनन्त उदकलोलविहंगमा जलप्रियपक्षिणो हंसादयो यासु ता . मदकलोदकलोलविहंगमा गृहेषु दीर्घिका वाप्यः । स्मितेन चारुतराण्याननानि यास ताः श्लथाः शिञ्जिता मुखरा मेखला यासां ताः। शिजितेति कर्तरि क्तः । स्त्रिय इव शुशुभिरे ॥३७॥
अन्वयः- विकचतामरसाः मदकलोदकलोलविहंगमाः गृहदीर्घिकाः स्मितचारुतराननाः श्लथशिञ्जितमेखलाः स्त्रियः इव शुशुभिरे।
व्याख्या-तामरेजले सस्ति-स्वपिति तत् तामरसम् । (षस स्वप्ने) तम्यते इति तामं रस्यते इति रसं तामञ्च तद्रसमिति तामरसमिति वा । विकचानि-प्रफुल्लानि तामरसानि-कमलानि यासु ताः विकचतामरसाः । मदनं मदः । कड़ति-माद्यति अनेनेति कलः । मदेन हर्षेण कला -मधुरास्फुटं ध्वनन्तः इति मदकलाः । उदकेषुजलेषु लोलाः-चञ्चलाः क्रीडन्त इत्यर्थः इति उदकलोलाः । विहायसि गच्छन्तीति विहंगमाः। मदकलाः उदके लोला:-जलप्रियाश्च विहंगमा: पक्षिणः यासु ताः मदकलोदकलोलविहंगमाः । दृणतीति दीर्घा दीर्घा एव दीर्घिकाः । गृहेषु-भवनेषु दीर्घिकाः == वाप्यः इति गृहदीर्घिकाः ( कर्तृपदम् ) अतिशयेन चारूणि चारुतराणि स्मितेन ईषद्धास्येन चारुतराणि अतिसुन्दराणि अाननानि-मुखानि यासां ता स्मितचारुतराननाः । मखं-गति लातीति मेखला। श्लथाः -प्रहढा:-सस्ता इत्यर्थः शिञ्जिताः-मुखराः ध्वनन्त्यः मेखलाः-रशनाः यासां ताः श्लशिञ्जितमेखलाः, स्त्रियः कामिन्यः इव-यथा शुशुभिरे शोभन्ते स्म ।
समासः-विकचानि तामरसानि यासु ताः विकचतामरसाः । स्मितेन चारुतराणि आननानि यासां ताः स्मितचारुतराननाः। श्लथाः शिञ्जिताः मेखलाः यासां ताः श्लथशिञ्जितमेखलाः । मदेन कलाः उदके लोलाः विहंगमाः यासु ताः मदकलोदकलोलविहंगमाः । गृहेषु दीर्घिका इति गृहदीर्धिकाः।
हिन्दी-( लोगों के घरों की बालियों में ) कमल खिले हुए थे, तथा जल में रहनेवाले पक्षी ( हंस ) आनन्द से मधुर ध्वनि उनमें कर रहे थे। ( ऐसी ) घरों की बावलियाँ उन स्त्रियों के समान लग रही थीं जो कि मुस्कुराने से अधिक सुन्दर मुखवाली थी तथा जिनकी तगड़ी ढीली होने के कारण बज रही थी। अर्थात् कमलों व हंसों से भरी वे वापियाँ, हसती हुई और ढीली होने से बजती हुई तगड़ी वाली स्त्रियों के समान प्रतीत हो रही थीं ॥३७॥
| SR No. | 032598 |
| Book Title | Raghuvansh Mahakavya |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Kalidas Makavi, Mallinath, Dharadatta Acharya, Janardan Pandey |
| Publisher | Motilal Banarsidass |
| Publication Year | 1987 |
| Total Pages | 1412 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 29 MB |