________________
रघुवंशमहाकाव्ये समा०-रुतः मर्कः येन तत् रुद्धार्कम्, तत् रुखाकम् । धाराणां वर्ण धारावर्णम्, न विद्यते धारावर्ष यस्मिन् तत् प्रधारावर्षम्, अधारावर्षञ्च तद् दुदिनञ्च अधारावर्षदुर्दिनम्, तत् अधारावर्णदुर्दिनम् । रथानां वर्त्म रथवर्म, रथवर्त्मनः रजः रथवमरजः, तत् रथवमरजः । पताका अस्या अस्तीति पता. किनी, तां पताकिनीम् । __ अभि-कामरूपदेशाधिपतिः सूर्यमण्डलावरण कारिणी वृष्टि विना दुर्दिवसं कुर्वती रघुसेनाधूलिमपि दूरतो दृष्ट्वा न सहनं चकार । भीत इत्यर्थः । सेना तु कुत एव ।
हिन्दी--कामरूपदेश का स्वामी सूर्य को भी ढक देने वाली विना वर्षा के दुर्दिन कर देनेवाली सेना की धूलि को भी सहन न कर सका प्रत्यन्त भीत हो गया, फिर सेना को तो कैसे सहन करता ॥२॥
तमीशः कामरूपाणामत्याखण्डलविक्रमम् ।
भेजे भिन्नकटै गैरन्यानुपरुरोध यैः ॥८॥ सञ्जीविनी--कामरूपाणां नाम देशानामीशोऽत्याखण्डलविक्रममतीन्द्रपरा. क्रमं तं रघुम् भिन्नाः स्रवन्मदाः कटा गण्डा येषां तैनगिगंगैः साधनभैजे । नागान्दत्वा शरणं गत इत्यर्थः । कीदृशैर्नानः। यैरन्यानरघुव्यतिरिक्तान्नृपानुपरुरोध । शूराणामपि शूरो रघुरिति भावः ।।८३॥
अन्वयः--कामरूपाणाम्, ईशः, अत्याखण्डलविक्रमम्, तम्, भिन्नकटः, नागैः, भेजे, यः, अन्यान्, उपरुरोध ।
वाच्य ----कामरूपाणाम् ईशेन प्रत्याखण्डल विक्रमः स भेजे । यः अन्ये उरुरुधिरे।
व्याख्या-कामरूपाणाम् = तन्नामकदेशविशेषाणाम्, ईश: स्वामी । पाखण्डलस्य इन्द्रस्य, विक्रमः पराक्रमः, इत्याखण्डल विक्रमः सोऽतिक्रान्तो येत अत्याखण्डलविक्रमः, तम् = रघुम् । भिन्ना:-पृथग्भूताः, कटा: गण्डप्रदेशाः येषां ते भिन्नकटाः, तैः नागै:=गजेः। भेजे = सिषेवे । गजानुपायनीकृत्य शरणागत इत्यर्थः । यः = नागैः । मन्यान् शत्रून् । उपरोष = निराकरोत् ।
समा०-पाखण्डलस्य विक्रमः पाखण्डलविक्रमः, पाखण्डलविक्रमम् पति
