Page Text
________________
तृतीयः सर्गः
इति क्षितीशो नवति नवाधिकां महाक्रतूनां महनीयशासनः । समारुरुक्षुर्दिवमायुषः क्षये ततान सोपानपरम्परामिव ॥ ६९ ॥
५७
सञ्जविनी — महनीयशासन: पूजनीयाशः क्षितीश इत्यनेन प्रकारंण । ' इति हेतु प्रकरणप्रकाशादिसमाप्तिषु' इत्यमरः । महाक्रतूनामश्वमेधानां नवभिरधिकां नवतिमेकोनशतमायुषः क्षये सति दिवं स्वर्गं समारुरुक्षुरारोदुमिच्छुः सोपानानां परम्परां पंक्तिमित्र ततान ॥ ६९ ॥
अन्वयः— महनीय शासनः क्षितीशः, इति, महाक्रतूनाम्, नवाधिकाम्, नवतिम्, आयुषः, क्षये, 'सति' दिवम्, समारुरुक्षुः, सोपानपरम्पराम् इव
ततान ।
वाच्य० – महनीयशासनेन, क्षितीशेन, इति महाक्रतूनाम् नवाधिका नवतिः आयुषः क्षये समारुरुक्षुणा सापानपरम्परेव तेने ।
व्याख्या - महनीयम् = पूजनीयम्, शासनम् = आज्ञा यस्य सः महनीयशासनः । क्षितेः = भूमेः ईशः = स्वामी इति क्षितीशः, राजा दिलीप इत्यर्थः । इति = इत्थम् । महान्तः = विपुलाश्च ते क्रतवः = यशाः इति महाक्रतवः तेषाम् महाक्रतूनाम् अश्वमेधयज्ञानामित्यर्थः । नवभिः = नवसंख्याभिः अधिका = विशेषा इति नवाधिका नवोत्तरा इत्यर्थः, ताम् नत्राधिकाम् नवतिम् = नवद्विसंख्याम्, एकोनशतसंख्यामिति यात्रत् । आयुषः = जीवितकालस्य, क्षये = नाशे, 'सति' । दिवम् = स्वर्गम् सम्यगारोढुम् = आरोहणं कर्तुम् इच्छति इति समारुरुक्षति, समारुरुक्षतीति समारुरुक्षुः = समारोदु मच्छुरित्यर्थः । सोपानानाम् = आरोहणानाम्, परम्परा = श्रेणी इति सोपानपरम्परा, ताम् इव ततान = अतनोत् ।
I
समा० - महनीयं शासनं यस्य सः महनीयशासनः । क्षितेः ईशः क्षितीशः । महान्तश्च ते क्रतवश्च महाक्रतवः, तेषां महाक्रतूनाम् । नवभिरधिका नवाधिका, तां नवाधिकाम् । सोपानानां परम्परा लोपानपरम्परा, तां सोपानपरम्पराम् ।
अभि० – एवं नृपो दिलीपः एकोनशतसख्यकानश्वमेधयज्ञाञ्जीवन कालान्ते स्वर्ग समारोदुमिच्छुः सोपानश्रेोणतुल्यामिव सम्पादितवान् ।
हिन्दी - इस प्रकार दिलीप ने निन्यानबे अश्वमेधयज्ञ, स्वजीवनकाल के पश्चात् स्वर्ग में जाने के लिये सीढ़ियों की पंक्ति के समान यथाविधि पूर्ण किये ॥ ६९ ॥ अथ स विषयव्यावृत्तात्मा यथाविधि सूनवे नृपतिककुदं दत्वा यूने सितातपवारणम् ।
मुनिवनतरुच्छायां देव्या तया सह शिश्रिये
गलितवयसामिक्ष्वाकूणामिदं हि कुलव्रतम् ॥ ७० ॥
संजीवनी--अथ बिषयेभ्यो व्यावृत्तात्मा निवृत्तचित्तः स दिलोपो यथाविधि यथाशास्त्रं यूने तरुणाय यौवराज्ये स्थिताय सूनवे रचवे नृपतिककुदं राजचिह्नम् 'ककुंद्वत्ककुदं श्रेष्ठे वृषाङ्के राजलक्ष्मणि' इति विश्वः । सितातपवारणं श्वेतच्छत्रं दत्त्वा तया देव्या सुदक्षिणया सह मुनिवनतश्छायां शिश्रिये श्रितवान् । वानप्रस्थाश्रमं स्वीकृतवानित्यर्थः । तथाहि । गलितवयसां
| SR No. | 032598 |
| Book Title | Raghuvansh Mahakavya |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Kalidas Makavi, Mallinath, Dharadatta Acharya, Janardan Pandey |
| Publisher | Motilal Banarsidass |
| Publication Year | 1987 |
| Total Pages | 1412 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 29 MB |