Page Text
________________
तृतीयः सर्गः
२१
शची = इन्द्राणी च, पुरन्दरः
शक्रश्चेति शचीपुरन्दरौ, नयन्तेन = तदाख्येन पुत्रेण, "यथा ननन्दन्तुः " तथा = तेन प्रकारेण तौ = उमावृषाङ्कौ च, तो = शचीपुरन्दरौ चेति ते, तैः समो = तुल्बो, इति तत्समौ । सा = = पूर्वोक्ता, मागधी = सुदक्षिप्या, नृपः = राजा दिलीपः च । ताभ्यां = कुमारजयन्ताभ्यां सदृशः = तुल्यस्तेन, सुतेन = पुत्रेण, ननन्दतुः = अनन्दताम् ।
,
समा० - वृषः कडे यस्य सः वृषाकुः, उमा च वृषाकश्च उनःवृषाकौ । शरेम्पो जन्म यस्य सः शरजन्मा तेन शरजन्मना । पुरः दारयतीति पुरन्दरः, शची च पुरन्दरश्च शचीपुरन्दरौ । तै: ( उसावृषाकाभ्यां प.चौपुरन्दराभ्यां च ) समौ तत्समौ । ताभ्यां (शर जन्म जयन्ताभ्यां ) सदृशः तत्सदृशः, वेन तत्सदृशेन । मगस्य राशोऽपत्यं स्त्री मागथी ।
श्रभि ० -- यथा कार्तिकेयं पुत्रं प्राप्य पार्वतीपरमेश्वरौ, यथा च जयन्तं लब्धा शचीपुरन्दरो व्यानन्दं प्रापतुः तथैव षडाननजयन्त तुल्येन स्वपुत्रेष खुषा सुदक्षिप्पादिनापि परमानन्द प्रापतुः ।
हिन्दी - जिस प्रकार कार्तिकेय जैसे प्रतापी पुत्र पाकर भगवान शंकर व पावतो का प्रसन्नता हुई थी और जयन्त जैसे प्रभावशाली पुत्र को प्राप्त कर इन्द्र और इन्द्राणो को प्रसन्नता हुई थी, वैसे ही पार्वती-महेश्वर तथा शची-इन्द्र के समान सुदक्षिणा दिलीप मो कार्तिकेय जयन्त के समान तेजस्वी पुत्र को पाकर अतीव प्रसन्न हुए ॥ २३ ॥
रथाङ्गनाम्नोरिष भावबन्धनं बभूव यत्प्रेम परस्पराश्रयम् ।
विभकमप्येकसुतेन तत्तयोः परस्परस्योपरि पर्यंचीयत ॥ २४ ॥
संजीविनी - रथाङ्गनाम्नी च रथाङ्गनामा च रथाननामानौ चक्रवाकौ । “पुमान्स्त्रिया” इत्येकशेषः । तयोरिव तयोर्दम्पत्योर्भावबन्धनं हृदयाकर्षकं परस्पराश्रयमन्योन्यविषयं यत्प्रेम वभूव तदेकेन केवलेन ताभ्यामन्येन वा । 'एके मुख्यान्यकेवलाः' इत्यमरः । सुतेन त्रिभक्तपपि कृतविभागमपि परस्परस्योपरि पर्यदीयत ववृधे । कर्मकर्तरि लिट् । अकृत्रिमत्वात्स्त्रय मे त्रोपचितमित्यर्थः । वदेकाधारं वस्तु तदाधारद्वये विभज्यमानं हीयते । अत्र तु तयोः प्रागे ककर्तृकमेविषयं प्रेम संप्रति द्वितीयविषयलामेऽपि नाहीयत । प्रत्युतोपचितमेत्राभूदिति मात्रः ॥ २४ ॥
अन्वयः ---रथाङ्गनाम्नोः, इव, तयोः भावबन्धनम्, परस्पराश्रयं, यत्, प्रम बभूव तद्, एकसुतेन विभक्कमपि, परस्परस्य उपरि पर्यचीयत ।
वाच्य० - भावबन्धनेन परस्पराश्रयेण येन प्रेम्णा बभूवे तेन दवृषे ।
=
ब्याख्या -- रथस्थानं रथानं = चक्रं नाम यस्य स रथाननामा, रथाङ्गनाम्नी च रथाङ्गनामा चेति रथाननामानौ, तयोः स्याङ्गनाम्नोः = चक्रवाकयोः । इव = यथा । तयो:: सुदक्षिणा दिलीपयोः । भावस्य = हृदयस्य बन्धनम् = आकर्षक्रमिति भावबन्धनं, परस्परम् = अन्योन्यम्, आश्रयः = विषयः यस्य तत् = पूर्वोक्तं प्रेम एकश्चासी सुनस्तेन एकयुतेन = केवलपुत्रेण विमखम् = कृतविभागम् अपि परस्परस्य = अन्योन्यस्य, उपरि = विषये, पर्यं नीयत = वृषे, वृद्धि प्रापेत्यर्थः ।
?
| SR No. | 032598 |
| Book Title | Raghuvansh Mahakavya |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Kalidas Makavi, Mallinath, Dharadatta Acharya, Janardan Pandey |
| Publisher | Motilal Banarsidass |
| Publication Year | 1987 |
| Total Pages | 1412 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 29 MB |