Page Text
________________
रघुवंशमहाकान्ये चनम् । वृद्धि पुपोष । अत्र वराहसंहितावचनम् "सलिलमये राशिनि रतेथितयो मूच्छितास्तमो नैशम् । क्षपयन्ति दवणोदरनिहिता इव मन्दिरस्यान्तः" ॥ २२ ॥
अन्वयः--सा, समयसम्पदः, पितुः प्रयत्नात् , मैः, शारीरावयवैः, हरिदश्वदीधितेः, अनुप्रवेशात् , बालचन्द्रमा, इव, दिने, दिने बुदिं पुपोल ।
वाच्य-तेन पालचन्द्रमसेव दिने दिने दृद्धिः पुपुले ।
व्याख्या- सः =रपुः । समया सम्पूर्ण सम्म = मनुद्धि बस्य सः, स्म समयसम्पदः पितुः = जनकस्य, प्रयत्नाव :- प्रयासाद। शुभैः- मनोहरैः, शारीरस्य -- देहस्य, अवयदाःहस्तपादादयः, तैः शरीरावयवैः । हरितः = हरिद्वर्णः, अश्वाः-तुरंगा: यस्य सः, तस्य दीधितिः = किरणस्तस्याः हरिदश्वदीधितेः = सूर्यकिरणस्येत्यर्थः ! अजुप्रवेशात् = अन्तःप्रदेशाद , दालश्चासौ चन्द्रमा बालचन्द्रमाः प्रतिपच्चन्दः, १६ - यथा, दिने दिने प्रतिदिनं, वृद्धि -- वर्धन, पुपोषपोषमकरोत् ।
समा०-समग्रा सम्पद् यस्य सः सपघसम्पर, तस्य समयसम्पदः । शरीरस्य अवयवाः शरीरावयवाः, तैः शरीरावयतैः । हरितः अश्वाः यस्य सः हरिदश्वः, हरिदश्वस्य दीभितिः हरिदश्वदीधितिः, तस्याः हरिदश्वदोधितः । बालश्चासौ चन्द्रमाश्च बालचन्द्रमाः ।
अमि०-यथा सूर्यकिरणस्यानुभवेशात् प्रतिपञ्चन्द्र एकैकया ालया प्रतिदिनं प्रपद्धो भवति तथैव स्वपितुः प्रयत्नेन कुमारी रघुरपि प्रतिदिनं पुष्टि प्राप्तवान् ।
हिन्दी-जैसे शुक्लपक्ष में प्रतिपद् का चन्द्रमा मूर्य की किरणें पाकर प्रतिदिन बढ़ाने लगता है वैसे ही सम्पत्तिशाली पिता के प्रयत्न से कुमार रधु के अंग-प्रत्यंग मी प्रतिदिन बदने लगे ॥ २२॥
उमावृषाको पारजन्मना यथा यथा जयन्तेन शचीपुरन्दरौ।। तथा नृपः सा च सुतेन मागधी ननन्दतुस्तरसदृशेन तत्समौ ॥ २३ ॥
सीविनी-उमावृषादी पार्वतीवृषभध्वनी शरजन्मना कार्तिकेयेन। 'कार्तिकेयो महासेनः शरजन्मा षडाननः' इत्यमरः । यथा ननन्दतुः । शचीपुरंदरी जयन्वेन जयन्ताख्येन सुतेन। 'जयन्तः पाकशासनिः' इत्यमरः । गथा ननन्दतुः तथा तत्समो ताभ्यामुमावृषाङ्काभ्यां शचीपुरंद. राभ्यां च समौ समानौ सा माराधी नृपश्च तत्समुशेन ताभ्यां कुमार जयन्ताभग सदृशेन सुतन ननन्दतुः । मागधी प्राग्व्याख्याता ॥ २३ ॥
अन्वयः-उमावृषाही शरजन्मना यथा 'ननन्दतुः शचीपुरन्दरी जयन्तेन यथा “ननन्दतुः" तथा तत्समी, सा मागभी, नृपः, च तत्सदशेन, सुतेन ननन्दतुः ।
वाच्य०-उमावृषायाभ्यां शचीपुरन्दराज्यां ननन्दे, तत्त्तमानाभ्यां तया मागध्या नृपेण च ननन्दे।
व्याख्या-उमा = पार्वती च, वृषः अङ्को यस्थासौ वृषाङ्कः = शिवश्चेति, उमावृषाङ्कौ । शरेषु जन्म यस्यासो शरजन्मा, तेन शरजन्मना = कार्तिकेयेन । यथा- येन प्रकारेष ननन्दतुः।
| SR No. | 032598 |
| Book Title | Raghuvansh Mahakavya |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Kalidas Makavi, Mallinath, Dharadatta Acharya, Janardan Pandey |
| Publisher | Motilal Banarsidass |
| Publication Year | 1987 |
| Total Pages | 1412 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 29 MB |