Raghuvansh Mahakavya

SR No.: 032598
Original Sutra Author: N/A
Author: Kalidas Makavi, Mallinath, Dharadatta Acharya, Janardan Pandey
Publisher: Motilal Banarsidass
Publication Year: 1987
Total Pages: 1412
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari
File Size: 29 MB

Page 155

द्वितीयः सर्गः
२५
पतनप्रदेशः गङ्गायाः प्रपातस्तस्यान्ते समीपे विरूढानि जातानि शष्पाणि बालतृणानि यस्मिस्तत् । 'शष्पं बालतृणं घासः' इत्यमरः । गौरीगुरोः पार्वतोपितुर्गह्वरं गुहामाविवेश ॥ २६ ॥
अन्वयः-अन्येद्यः मुनिहोमधेनुः, आत्मानुचरस्य, तस्य, मावं, जिशासमाना, गङ्गाप्रपातान्तः विरूढशष्पं, गौरीगुरोः, गह्वरम् , आविवेश ।
वाच्य-मुनिहोमधेन्वा जिशासमानया, गहरमाविविशे। व्याख्या-अन्येधुः =अन्यस्मिन् दिने = द्वाविशे दिने, इत्यर्थः, होमस्य धेनुः, होमधेनुः, मुनेः= वशिष्ठस्य, होमधेनुः - यशसाधनभूता नन्दिनी, आत्मनः= स्वस्य, अनुचरः=सेवकः, तस्यात्मानुचरस्य दिलीपस्येति यावत , भ वम् = अभिप्राय = दृढभक्तिमित्यर्थः, जिज्ञासते इति जिज्ञासमाना=शातुमिच्छन्ती, प्रपतति अस्मिन्निति प्रपातः, गङ्गायाः=भागीरथ्याः प्रपातः = पतनप्रदेशः, तस्य अन्तःसमीपम् , तस्मिन् विरूढानि = उत्पन्नानि = जातानि शष्पाणि = बालतृणानि, यस्मिन् तत्तथोक्तम्, गौर्याः= पावत्याः, गुरुः पिता = हिमाचलस्तस्य गौरीगुरोः , गह्वरं = गुहाम् , आविवेश = प्रविष्टवतीत्यर्थः।
समा०-होमस्य धेनुः होमधेनुः मुनेः होमधेनुः मुनिहोमधेनुः । आत्मनः अनुचरः प्रामानुचरः, तस्य आत्मानुचरस्य । ज्ञातुमिच्छति जिशासते, जिज्ञासते इति जिशासमाना। गङ्गायाः प्रपातः गङ्गान प्रपातः, गङ्गापातस्य अन्ते विरूढानि, शष्पाणि यस्य तत् गङ्गाप्रपातान्तविरूढशष्पम् , तत् गङ्गाप्रपा. तान्तविरूढशष्पम् । गौयोः गुरुः गौरीगुरुः, तस्य गोरोगुरोः ।
अभि०-द्वाविंशे दिने नन्दिनी दिलोपस्य भक्तिपराझार्थ गङ्गाप्रपातसमोपवतित्वेन प्रचुर तृण नव्या हिमालयस्य गुहायां प्रविष्टा ।
हिन्दी -- बाईसवें दिन नन्दिनो, अपने सेवक राजा दिलीप के 'मुझ में इसकी दृढ़ भक्ति है कि नहीं' इस भाव को जानने की अभिलाषा से गंगाजी के प्रपात के पास जमी हरी-हरी घास से युक्त हिमालय की गुफा में घुस गई ॥ २६ ॥
सा दुष्प्रवर्षा मनसाऽपि हिररित्यदिशोमाप्रहितेक्षणेन ।
अलक्षिताभ्युत्पतनो नृपेण प्रसह्य सिंहः किल तां चकर्ष ॥ २७ ॥ संजीविनी-सा धेनुहिंस्राघ्रादिभिर्मन नापि दुष्प्रवर्षा दुर्धर्षति हेतोरदिशोभायां पहितेक्षणेन दत्तदृष्टिना नृपेणालक्षितमभ्युत्यतनमाभिमुख्येनोत्सनं यस्य स सिंहस्तां धेनु प्रसह्य हठात् । 'प्रसध तु हठाथकम्' इत्यमरः । चकर्ष । किलेत्यला केऽव्ययम् ॥ २७॥
अन्वयः-पा, हिंस्रः, मनसा, अपि, दुष्पवर्श, इति, अद्रिशोमाहितेमणेन, नृपेण, अलक्षिताभ्युत्पतनः सिह , ताम् , प्रता, चकर्ष, किल।
वाच्य०-तया दुष्पधर्षया, भूयते । सिंहेन सा चकृषे ।
व्याख्या-सा- धेनुः, हिंस्रः = व्याघ्रादिभिः, मनसा=चित्तेन, अपि का कथा शरीरेण दुष्प्र. वर्षा=दुर्धर्षा, इति = हेतोः, अद्रेः = हिमालयस्य, शोभा = छत्रिः, इति अद्रिशोमा, तस्या, प्रहिते= दत्त, ईक्षणे = नेत्रे, येन सः= तथोक्तस्तेन अद्रिशोभापहितेक्षणेन, नृन् = जनान् पाति रक्षतीति