Page Text
________________
षोडशः सर्गः
३४३
( जल सूखने से ) ऐसा, घर की बावलियों का जल, स्त्रियों की कमर तक ही ( गहरा ) रह गया। अर्थात् बावलियों का जल स्त्रियों के विहार के लायक हो गया, गहरा नहीं रहा ॥ ४६ ॥
वनेषु सायंतनमल्लिकानां विज़म्मणोद्गन्धिषु कुड्मलेषु ।
प्रत्येकनिक्षिप्तपदः सश न्दं संख्यामिवैषां भ्रमरश्चकार ॥ ४७ ॥ वनेषु विजम्भणेन विकासेनोद्गन्धिषूत्कटसौरभेषु । 'गन्धस्य-' इत्यादिना समासान्त इकारादेशः। सायंतनमल्लिकानां कुड्मलेषु सशब्दं यथा तथा प्रत्येकमेकैकस्मिन्निक्षिप्तपदः। मकरन्दलोभादित्यर्थः । भ्रमर एषां कुड्मलानां संख्यां गणनां चकारेव ॥ __ अन्वयः–वनेषु विजृम्भणोद्गन्धिषु सायंतनमल्लिकानां कुड्मलेषु सशब्दं प्रत्येकनिक्षिप्तपदः भ्रमरः एषां संख्यां चकार इव ।।
न्याख्या-वनेषु = काननेषु विज़म्भणेन = विकासेन उद्गन्धः = उत्कटसौरभं येषां ते तेष विज़म्भणोद्गन्धिषु सायं भवाः सायंतन्यः =सायंकालिकाश्च ताः मल्लिकाः = तृणशून्यानि तासां सायंतनमल्लिकानाम् “तृणशून्यं तु मल्लिका, भूपदीशीतभीरुश्चेति" अमरः । कुड्मलेषु =मुकुलेषु शब्देन सहितं सशब्दं =सगुञ्जनं यथा स्यात्तथा प्रत्येकम् =एकैकस्मिन् निक्षिप्तं = स्थापितं पदंचरणः येन स प्रत्येकनिक्षिप्तपदः, पुष्परसलोभादित्यर्थः भ्रमरः द्विरेफः एषां = कुड्मलानां संख्यां = गणनां चकार = कृतवान् । इव = इति उत्प्रेक्षायाम् ।
समास:-विज़म्भणेन उत्कट: गन्धः येषां ते तेषु विजृम्भणोद्गन्धिषु । सायंतन्यश्च ताः मल्लिकाः, सायंतनमल्लिकास्तासां सायंतनमल्लिकानाम् । एकस्मिन् एकस्मिन् इति प्रत्येकं निक्षिप्तं पदं येन स प्रत्येकनिक्षिप्तपदः।
हिन्दी-वनों में सायंकाल में खिलने से खूब तेज सुगन्धि वाली चमेली की कलियों में गुञ्जन करता हुआ, भौंरा, हर एक कली पर पैर रखकर मानो कलियों की गिनती करने लगा ॥ ४७॥
स्वेदानुविद्धानखक्षताङ्के भूयिष्ठसंदष्टशिखं कपोले ।
च्युतं न कर्णादपि कामिनीनां शिरीषपुष्पं सहसा पपात ॥ ४८ ॥ स्वेदानुविद्धमा नूतनं नखक्षतमको यस्य तस्मिन्कामिनीनां कपोले भूयिष्ठमत्यर्थ संदष्टशिखं विश्लिष्टकेसरम् । अत एव कर्णाच्च्युतमपि शिरीषपुष्पं सहसा न पपात ॥
अन्वयः-स्वेदानुविद्धानखक्षतांके कामिनीनां कपोले भूयिष्ठसंदष्टशिखं ( अत एव ) कर्णात् च्युतम् अपि शिरीषपुष्पं सहसा न पपात।
व्याख्या स्वेदैः = धर्मोदकैः अनुविद्धं =संबद्धं, व्याप्तमित्यर्थः, आर्द्र = क्लिन्नं नखक्षतं = कररुहविद्धम् अंकः यस्य स तस्मिन् स्वेदानुविद्धानखक्षतांके भूयान् कामो यासां ताः तासां कामिनीनाम् = सुन्दरीणां कपोले = गण्डस्थले भूयिष्ठम् = अत्यन्तं संदष्टा = संश्लिष्टा शिखा =
| SR No. | 032598 |
| Book Title | Raghuvansh Mahakavya |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Kalidas Makavi, Mallinath, Dharadatta Acharya, Janardan Pandey |
| Publisher | Motilal Banarsidass |
| Publication Year | 1987 |
| Total Pages | 1412 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 29 MB |