________________
षोडशः सर्गः
३२९
अभ्राणां = मेघानां वृन्दानि = समूहास्तैः अभ्रवृन्दैः इव = यथा सेनायां समवेताः सैन्यास्तैः सैन्यैः = सैनिकैः अनुद्भुतः = अनुगतः सन् अयोध्यायाः = कुलराजधान्याः अभिमुखः = संमुखः इति अयोध्याभिमुखः प्रतस्थे = चचाल, अयोध्यां ययौ, इत्यर्थः ।
समासः–यात्रायाः अनुकूलः यात्रानुकूलस्तस्मिन् यात्रानुकूले । अवरोधेन सहितः सावरोधः । अभ्राणां वृन्दानि तै: अभ्रवृन्दैः । अयोध्यायाः अभिमुखः, इति अयोध्याभिमुखः ।
हिन्दी-र 1- राजा कुश, कुशावती को वैदिक ब्राह्मणों को सौंप कर (अर्थात् ब्राह्मणों को देकर) यात्रा के योग्य शुभ दिन में अपने अन्तःपुर के ( रानियों का समुदाय ) साथ अयोध्या की ओर चल पड़ा, उस समय, सेना उनके पीछे-पीछे ऐसे चल रही थी जैसे वायु के पीछे-पीछे बादलों का झुण्ड चलता है ॥ २५ ॥
साकेतुमालोपवना बृहद्भिर्विहारशैलानुगतेव नागैः ।
सेना रथोदारगृहा प्रयाणे तस्याभवज्जंगमराजधानी ॥ २६ ॥
केतुमाला एवोपवनानि यस्याः सा बृहद्भिर्नागैर्गजैविहारशैले: क्रीडाशैलैरनुगतेव स्थिता । रथा एवोदारगृहा यस्याः सा सा सेना तस्य कुशस्य प्रयाणे जंगमराजधानी संचारिणी नगरीवाभवद् बभूव ॥
श्रन्वयः — केतुमालोपत्रना बृहद्भिः नागैः विहार शैलानुगता इव 'स्थिता' रथोदारगता सा सेना तस्य प्रयाणे जंगमराजधानी अभवत् ।
व्याख्या - केतूनां == ध्वजानां मालाः = पंक्तयः एव उपवनानि = उद्यानानि यस्याः सा केतुमालोपवना बृहद्भिः = विशालैः नगे भवाः नागास्तैः नागैः = गजैः विहाराय विहारार्थं = क्रीडार्थं वा शैलाः = पर्वताः, इति विहारशेलास्तैः अनुगता = अनुयाता युक्ता इत्यर्थः । इति विहारशैलानुगता इव यथा स्थिता, रथाः = स्यन्दना एव उदाराः = उत्कृष्टाः, उन्नताः गृहाः= भवनानि यस्याः सा रथोदारगृहा सा = कुशानुगता सेना = सैन्यं वाहिनी, इत्यर्थः । तस्य = कुशस्य प्रयाणे = गमने कुटिलं गच्छतीति जंगमा = संचारिणी चासौ राजधानी = नगरी, इति जंगमराजधानी इव = यथा अभवत् = जाता ।
समासः—केतूनां माला एव उपवनानि यस्याः सा केतुमालोपवना, विहारार्थं शैलाः विहारशैलास्तैः अनुगता, इति विहारशैलानुगता । रथा एव उदाराः गृहाः यस्याः सा रथोदारगृहा । जंगमा चासौ राजधानी इति जंगमराजधानी ।
हिन्दी1- राजा कुश की यात्रा के समय वह सेना, चलती फिरती राजधानी के समान लग रही थी । इसलिये कि झण्डों की लाइन ही उसके उपवन ( बगीचे ) थे, तथा विशाल हाथियों से क्रीडा के पर्वतों से अनुगत थी, अर्थात् हाथी रूप पर्वतवाली और रथ ही उस जंगमनगरी के उत्कृष्ट भवन थे ॥ २६ ॥
तेनातपत्रा मलमण्डलेन प्रस्थापितः पूर्वनिवासभूमिम् ।
बम बलोघः शशिनोदितेन वेलामुदन्वानिव नीयमानः ।। २७ ।।