Kashyapsamhita Athva Vruddhajivakiya Tantra

SR No.: 032596
Original Sutra Author: N/A
Author: Marich Kashyap Maharshi, Girijashankar Mayashankar Shastri
Publisher: Sasthu Sahitya Vardhak Karyalay
Publication Year: 1970
Total Pages: 1034
Language: Gujarati
Classification: Interfaith
File Size: 36 MB

Page 803

કાશ્યપ સંહિતા-ખિલસ્થાન
શરીરના તથા મનના રોગોનાં મુખ્ય કારણે | જ્ઞાન વિના મુક્તિ થઈ શકે નહિ. એ જ કારણે વાતપિત્તા રોષ પરિસ્થાપિતા રબા શુદ્ધ સત્ત્વગુણને દેષરૂપે માનેલ નથી. શુદ્ધ સત્ત્વસત દ ર મનિલીમતવઃ | ગુણથી યુક્ત મન હેય, તે જ આત્મજ્ઞાન થાય
વાત, પિત્ત અને કફ એ ત્રણે દોષ છે. કેવળ તમોગુણ તથા રજોગુણને જ દોષ-- શરીરના રોગનાં કારણો હોય છે અને
રૂપે માન્યા છે અને તે બંનેરૂપ દોષોથી મન દુષ્ટ
થાય કે વિકાસ પામે છે ત્યારે જ માનસરોગ થાય સત્ત્વગુણ સિવાયના બીજા બે ગુણ-રજો
છે. અષ્ટાંગહૃદયમાં પણ વાલ્મટ આમ લખે છે કેગુણ તથા તમોગુણ-માનસ રેગેનાં કારણે
વાયુઃ પિત્ત ક્ષતિ ત્રયો તોષાઃ સમાતઃ |’– ગણાય છે. ૨૦
| વાયુ, પિત્ત અને કફ-એ ત્રણ દોષો શરીરમાં વિવરણ: આ સંબંધે પણ ચરકે સૂત્રસ્થાનના | વ્યાધિ કરનારા ટૂંકમાં કહ્યા છે; તેમ જ “રબત્ત૧ લા અધ્યાયમાં આમ કહ્યું છે કે–‘વાયુઃ પિત્ત
મઠ મનસો યોષાગુરાતૌ ”—રજોગુણ તથા Fોત્ત: શારીરો ટોપસંઘ I માનસ: પુનરુદ્િછો ! તમોગુણ એ બે દોષો મનના કહ્યા છે–રજોગુણ
તમ rs ! ”વાયુ, પિત્ત અને કફ-એ તથા તમોગુણ એ બે જ દોષો મનને ખરાબ કરત્રણને ટૂંકમાં શરીરના દોષને સંગ્રહ કહ્યો છે- નારા કહ્યા છે એટલે કે રજોગુણ તથા તમે ગુણથી એટલે કે શરીરને લગતા કોઈ પણ રોગમાં આ
મન વિકાસ પામે છે અને પછી જ માનસિક રોગો. ત્રણને જ મૂળ કારણ કહેલ છે અને રજોગુણ તથા | ઉત્પન્ન થાય છે. ૨૦ તમે ગુણને માનસ દોષસંગ્રહ કે મનને લગતા
શારીર તથા માનસરેગને વિકારોમાં કારણરૂપે દર્શાવેલ છે. અર્થાત વાત,
જીતવાના ઉપાયો પિત્ત અને કફ-એ ત્રણમાં વિકાર થાય ત્યારે
| धृतिवीर्यस्मृतिज्ञानविज्ञानैर्मानसं जयेत् ॥२१॥ શરીરને લગતા રોગો ઉત્પન્ન થાય છે, પરંતુ જ્યાં
शारीरं मेषजैः कालयुक्तिदैवष्यपाश्रयैः। સુધી એ ત્રણે દોષો સમ અવસ્થામાં રહ્યા હોય ત્યાં સુધી તે આરોગ્ય રહ્યા કરે છે; પણ તેમાં
ધીરજ, પરાક્રમ, સ્મરણશક્તિ, જ્ઞાન લગાર પણ વધઘટપણું થાય છે ત્યારે જ કોઈ પણ તથા વિજ્ઞાન વડે માનસિક રોગ જીતી શારીરરોગ ઉત્પન્ન થાય છે. તે જ પ્રમાણે રજોગુણ શકાય છે અને કાલવ્યપાશ્રય, યુક્તિઅને તમોગુણએ ગુણો જ્યારે વધે કે ઘટે છે ત્યારે વ્યપાશ્રય તથા દેવવ્યપાશ્રય ઔષધો વડે મનના રોગ થાય છે. જો કે ત્રીજો સત્વગુણ પણ શારીર વ્યાધિને માણસ જીતી શકે છે. ૨૧ મનને આશ્રય કરી રહેલ છે, પરંતુ તે નિર્વિકારી વિવરણ: આ સંબંધે પણ ચરકે સૂત્રસ્થાનહોવાથી તેને દોષ તરીકે માનેલ નથી. આ સંબધે ના ૧ લા અધ્યાયમાં આમ કહ્યું છે કે-“પ્રરીવૃદ્ધ વાટના અષ્ટાંગસંગ્રહ ગ્રંથની ટીકામાં આમ ત્યૌષઃ પૂર્વા વૈવજિલ્લg | મનસો જ્ઞાનકહ્યું છે કે-“મનઃ શુદ્ધ સત્વ / રગતમસો ઢોષી તો- વિજ્ઞાનર્થમૃતિમાથમિક / ”—શારીર તથા માનસ gઝamવિદ્યાસંમત ” શુદ્ધ સત્ત્વગુણ એ જ શુદ્ધ | બે પ્રકારના રોગો થાય છે. તેમાંને પહેલા શારીરમન છે; પરંતુ રજોગુણ તથા તમોગુણ-એ રાગ દેવવ્યાપાશ્રય તથા યુક્તિ થપાશ્રય ષધ વડે બંને તે મનને ખરાબ કરનાર છે; કેમ કે તે રજે- જીતી શકાય છે અને માનસરેગ જ્ઞાન, વિજ્ઞાન, ગુણ તથા તમોગુણ બંને અવિદ્યાથી ઉત્પન્ન થયેલા ધેર્ય, સ્મરણશક્તિ તથા સમાધિરૂપ ચિત્તની એકાછે. એ પ્રમાણે સત્વગુણને જે અવિકારી ન મનાય ગ્રતા વડે જીતી શકાય છે, અર્થાત્ શારીર દેશ તે જીવાત્માનો મોક્ષ થવો સંભવે નહિ; કારણ કે દેવવ્યાપાશ્રય તથા યુક્તિવ્યપાશ્રય ઔષધો વડે શુદ્ધ સત્વ કે મનની સાત્વિકી શુદ્ધિ ન હોય તે મટાડી શકાય છે, પરંતુ માનસદોષને જ્ઞાન, વિજ્ઞાન યથાર્થ આત્મજ્ઞાન થાય જ નહિ; અને એમ યથાર્થ આદિથી શાંત કરી શકાય છે. અહીં જે દેવઆત્મજ્ઞાન જે ન થાય તે “ઋતે જ્ઞાનાન્ન મુક્તિઃ' | વ્યપાશ્રય ઉપાયે કહ્યા છે, તેમાં બલિદાન, મણિ