Page Text
________________
કાશ્યપસ હિતા–શારીરસ્થાન
૪૦
શય, એ ત્રણને મહામ-મોટાં મસ્થાના કહે છે. ૧૧,૧૨
વિવર્ણ : ચરકે પણુ સૂત્રરથાનના ૨૯ મા અધ્યાયમાં આ સંબંધે કહ્યું છે કે, શૈवायतनान्याहुः प्राणा येषु प्रतिष्ठिताः । शङ्खौ मर्मत्रयं 62ો રÉ શુભૌગસી શુરમ્ । જેએમાં પ્રાણેા, પ્રતિષ્ઠા પામ્યા છે એટલે કે સ્થિતિ કરી રહ્યા છે, તે દશ જ સ્થાને છે. જેમ કે, એ શંખ-લમણાં, ખસ્તિ-મૂત્ર:શય; હું ગળું, સાતમું લેહી, આઠમું શુક્ર-વી, નવમું એજસ્ અને ૧૦ મું ગુદારથાન. એમ સૂત્રસ્થાનમાં કહીને એ જ ચરક શારીરના ૭ મા અઘ્યાયમાં કહે છે કે, ટ્રા પ્રાળાયતનાનિ તદ્યથા-મૂર્ધા જો દૃર્ય નામિઃ વ્ યક્તિઃ પ્રોનઃ સુબં રોનિતં માંસમિતિ । પ્રાણાનાં સ્થાને દશ છે: મસ્તક, ગળું, હૃદય, નાભિ, ગુદા, અતિ-મૂત્રાશય, એજસ્, વી, લેાહી, તથા માંસ,-એમ ત્યાં ચરકે જ એ શંખ-લમણાને બદલે નાભિ તથા માંસને પ્રાણનાં સ્થાન ગણીને દશ પ્રાણસ્થાને કહ્યાં છે. અષ્ટાંગસંગ્રડના શારીરના પમા અધ્યાયમાં માંસને બદલે જિજ્ઞાબંધનને પ્રાણનું સ્થાન કહેલ છે- ટ્રા પ્રાળાયતનાનિ-મૂર્ધા નિાવસ્થને कण्ठो हृदयं नाभिर्वस्तिर्गुदः शुक्रमोजो रक्तं च । પ્રાણનાં સ્થાને દશ છેઃ મસ્તક, જીભનું બંધનસ્થાન, ગળું, હૃદય, નાભિ, બસ્તિ-મૂત્રાશય, ગુદા, વી, એજસ્ તથા રક્ત-લેાહી; તેષામાચાનિ સન્નપુનર્મદામર્મસંજ્ઞાનિ । ઉપર જે દશ પ્રાણસ્થાના કહ્યાં છે, તેમાંનાં પહેલાં સાત ‘મહામ” ’ કહેવાય છે.’૧૨
કાડાનાં ૧૩ અગા
नाभिः प्लीहा यकृत् क्लोम हृद्वृक्कौ गुदवस्तयः । क्षुद्रान्त्रमथ च स्थूलमामपक्वाशयौ वपा ॥ જોઇાકાનિ વતિ જ્ઞાઃ પ્રત્યાનિનિોધ મે ॥રૂ
નાભિ, ખરાળ, યકૃત્–કલેજી કે લીવર, ક્લેામ-તરસ લાગવાનું સ્થાન, હૃદય, એ વૃક્કે ગુર્દા, ગુદા, સ્ત-મૂત્રાશય, ક્ષુદ્રાન્ત્રનાનું આંતરડું, સ્થૂલાંત્ર-માટું આંતરડું, આમાશય, પક્વાશય તથા વા (હૃદયમાં રહેલા મે) એ ૧૩ને વિદ્વાના કોઠાનાં અ'ગેા કહે છે. એ સિવાયનાં બીજા જે
।
પ્રત્યંગેા છે, તે પણ હું નીચે જણાવ્યા પ્રમાણે કહું છું, તે તમે સાંભળેા.
વિવરણ : ચરકે શારીરના ૭ મા અધ્યાયમાં કાઠાનાં અગા ૧૫ કહ્યાં છે, જેમ કેपञ्चदश कोष्ठाङ्गानि तद्यथा - नाभिश्च हृदयं च, ફ્રોમ ૬, યરૃચ, હા ત્ર, વૃી ચ; સ્તશ્ર, પુરીાધારથ, આમાયશ્ર, વધારાયશ્ર, ઉત્તજીવું ૪,
મુત્ વ, ક્ષુદ્રાશ્ત્ર ૨, ભૃાન્ત્ર, વાવહ ચેતિ । નાભિ, હૃદય, લેમન-તરશ લાગવાનું સ્થાન, યકૃત્–લેજી, પ્લીહા-ખરાળ, વૃ-બે બસ્તિ– મૂત્રાશય, વિષ્ઠાનેા આધાર, આમાશય, પક્વાશય, ઉત્તરગુદા, અધરગુદા, નાનું આંતરડુ અને મેં આંતરડું અને ચરખીને વહેનારુ' સ્થાન-એમ ૧૫ કાઠાનાં અગે છે. આમાં પુરીષાધારને તેમ જ ઉત્તરગુદા તથા અધરગુદાને અલગ અલગ કહ્યાં છે, તેથી કાશ્યપસ'હિતા કરતાં બે વધુ અગા કહ્યાં છે, એટલે ચરકમાં કાઠાનાં અંગે. ૧૫ થાય છે.
૮૭ પ્રત્યગાની ગણતરી अक्षिणी नासिके कर्णौ स्तनावोष्ठौ कुकुन्दरौ । હસ્તો પારો ગ્રંથો છૂટો યાદુન ટ્રોપિકા ॥૨૪ सृक्किणी कर्णशष्कुल्यो कर्णपुत्राक्षितारके । શુષળી રસ્તવેૌ ધરા જાવુર્વાનંદજે ॥ ૧ ॥ વન્તરો ધિમૂનિ છે કે સર્વાંગિ નિશેિત્ बस्तिर्बस्तिशिरः शेफः पृष्ठं सचिबुकोदरम् ॥१६ જાટમારૂં શોખ્રિજ્ઞા શિરો ઢથમેરા પળિપાતરેલ્વેય ચારિ દૈનિ તુ ॥૨૭॥ शाखा हृदयसंज्ञानि पञ्चमं चेतनाश्रयम् । अक्षिन्धानि चत्वारि विद्याद्विंशतिरङ्गुलीः ॥१८॥
એ આંખ, બે નાસિકા, બે કાન, એ સ્તન, બે હાઠ, બે કુકુદર-જા...ધનાં હાડકાંની અંદરના એ ખાડા, બે હાથ, બે પગ, બે ભમ્મર, એ ફૂટ-આંખના ખાડા, એ ખાડુની પિ’ડીકા, એ જ ધા-પગની પિંડીઓ, એ સાથળેાની પિંડીકાઓ, બે ગલેાાં, એ કાનના માહ્યભાગેા, એ ક પુત્રક, આંખની કીકીઓ, એ વૃષણેા, એ દંતવેષ્ટક એટલે ઉપરનાં તથા નીચેનાં બન્ને પેઢાં, એ શંખક
| SR No. | 032596 |
| Book Title | Kashyapsamhita Athva Vruddhajivakiya Tantra |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Marich Kashyap Maharshi, Girijashankar Mayashankar Shastri |
| Publisher | Sasthu Sahitya Vardhak Karyalay |
| Publication Year | 1970 |
| Total Pages | 1034 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Interfaith |
| File Size | 36 MB |