Page Text
________________
ઉપોદઘાત
હતું” એવો નિર્દેશ છે.
સમુદ્રમાંથી ઉત્પન્ન થયેલા ધન્વન્તરિને આયુર્વેદના મહાભારતમાં પણ ચાર ઠેકાણે દિવોદાસનું | પ્રવર્તક તરીકે પણ દર્શાવ્યા છે, પરંતુ વેદમાં નામ છે;૪ વળી મહાભારતમાં પણ દિવોદાસનું | ધવંતરિને ઉલ્લેખ મળતું નથી, પરંતુ હરિકાશીના રાજાપણું, વારાણસીનું સ્થાપકપણું, | વંશમાં સમુદ્રમંથનથી પ્રકટેલા અન્જ (કચ્યો હૈહયોથી પિતાને પરાજય થતાં ભરદ્વાજને શરણે | જાત તિ અગા-સમુદ્રના જળમાંથી જે જમ્યા જવું અને તે ભરદ્વાજે કરેલ “પુષ્ટિ' યાગથી | હતા)દેવ ધન્વ રાજાના પુત્ર તરીકે અવતર્યા હતા પ્રતર્દન' નામના વીર પુત્રની ઉત્પત્તિ ઇત્યાદિ એ , તે કારણે મૌલિક અથવા વ્યુત્પત્તિથી પ્રસિદ્ધ દિવદાસની જ હકીકતને મળતા વિષયો જોવામાં | એ “અન્જને જ પાછળથી “ધન્વ' નામના આવે છે, તેમાં દિવોદાસના પૂર્વ પુરુષોમાં વચ્ચે વચ્ચે | પિતાને તારનાર “ધન્વતરિ’ એ નામે વ્યવહાર આવેલી જુદી જુદી વ્યક્તિઓ સાથે પ્રસિદ્ધ ‘હર્યશ્વી | થયેલે દેખાય છે, તેથી એ બન્ને-અ તથા આદિ રાજાઓના જ નામનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. | ધન્વન્તરિ” એ નામ યથાર્થ ઘટે છે એથી એ અગ્નિપુરાણના અધ્યાય ૨૭૮ માં અને ગરુડપુરાણુના | ‘અજ' દેવને જ પાછળથી ધવંતરિપણે પ્રાકટ્યા અધ્યાય ૧૩૯ ના શ્લોક ૮-૧૧ માં વૈદ્ય ધવંતરિના થવાને લીધે તે બન્નેને અભેદ માની “અન્જ – વંશમાં ચેથા પુરુષ તરીકે દિવોદાસને કહેલ છે. દેવને જ “ધનવંતરિ'ના નામે ક્યાંક વ્યવહાર
વળી મહાભારતમાં* સમુદ્રમંથનનું જે આખ્યાન જણાય છે. જેના ઉપરથી વૈદ્યોના આચાર્ય છે તેમાં દેવ ધન્વન્તરિના આવિર્ભાવને ઉલલેખ
અને દિવોદાસના પૂર્વ પુરુષ–ધવંતરિને “અજ' છે; તેમજ બીજાં પુરાણ આદિમાં ધન્વન્તરિની | નામના દેવસ્વરૂપે મનુષ્યો તથા તૈર્થિક-શાસ્ત્રનિર્દેશ મળે છે; વળી અગ્નિપુરાણમાં તો વેત્તાઓએ દેવભાવે જે વ્યવહાર કર્યો છે, તે
* જેમ કે ઉદ્યોગપર્વના અધ્યાય ૧૧૭ માં આનુશાસનિકપર્વના દાનધમ પ્રકરણમાં અધ્યાય એ દિવાદાસ વિષે ભરદ્વાજનો સંબંધ, વારા૨૮ માં, રાજધર્મ પ્રકરણમાં અધ્યાય ૯૬ માં અને | મુસીનું સ્થાપન અને પ્રતર્દન' નામના તેના પુત્રની આદિપર્વમાં પણ દિવોદાસનું નામ મળે છે.
ઉત્પત્તિ-એ ત્રણે બાબતે હરિવંશમાં તથા મહા+ દિવોદાસ કાશીને રાજા હતો, તે સંબંધે |
ભારતમાં મળતી આવે છે. વળી “કૌલીતકિ-સાંખ્યાયન” ઉદ્યોગપર્વના અધ્યાય ૧૨૭ માં આમ કહ્યું છે કે,
નામના* બ્રાહ્મણગ્રંથમાં તેમજ કોષીતકિ-બ્રાહ્મણ'महाबलो महावीर्यः काशीनामीश्वरः प्रभुः । दिवोदास
પનિષદમાં પણ વૈવાઃિ પ્રતર્કનઃ-દિવોદાસને તિ ચાતો મમનિર્નાવિ:–ભીમસેન અથવા ભીમસેનને પુત્ર દિદાસ મહાબળવાન અને મહા
ધન્વન્તરિ પ્રકટ્યા હતા; તેમણે અમૃતથી ભરેલું પરાક્રમી તરીકે પ્રખ્યાત હતો અને તે કાશીને
કમંડલ હાથમાં ધારણ કર્યું હતું. ઈશ્વર, પ્રભુ તથા રાજા તરીકે જાહેર હતો.
* કૌષીતકિ બ્રાહ્મણના ૨૬-૫ માં આમ કહ્યું *મહાભારતઆદિપર્વ-અધ્યાય ૧૩માં આમ | છે: “અથ શુમાર રવોવાસઃ પ્રતરનો મેથીયાળ કહ્યું છેઃ “ધન્વન્તરિત્નતો રેવાવપુર્ણાનુવંતિત |
સત્રમુપોષણ વિનિવિસ કપ-તે પછીદિદાસશ્વેતં મvgછું વિઝન અસ્કૃતં યત્ર વિકસિ -પછી | ના પુત્ર પ્રતઈને કહ્યું, એટલે કે નૈમિષારણ્યનિવાસી એ સમુદ્રમાંથી દેવ ધન્વન્તરિ શરીરધારી હોઈને
બ્રાહ્મણોના યજ્ઞમાં જ તે બ્રાહ્મોની સમીપે બેસીપ્રકટ્યા હતા; તેમણે જેમાં અમૃત ભર્યું હતું એવું તેમની સેવા કરીને એ પ્રતઈને તેમને પોતાને ધાળું કમંડળ હાથમાં ધારણ કર્યું હતું. સંશય પૂછળ્યો હતે.
: અમિપુરાણના ત્રીજા અધ્યાયમાં આમ કહ્યું | * કૌષીતકિ-ઉપનિષદ ૩–૧ માં પણ એમ છે: “તતો ધન્વન્તરિર્વિગુરાયુર્વેદાર, વિઝન જણાવ્યું છે કે, “પ્રતનો દ હૈ રવિન્દ્રશ્ય પ્રિય અબ્દછું પૂમન સમુસ્થિત –પછી એ સમુદ્રમાં- વામોજનમ-દિવોદાસને પુત્ર પ્રતર્દન, ઈદ્રના પ્રિય થી આયુર્વેદનું શ્રેષ્ઠ દર્શન કરાવનાર વિષ્ણુસ્વરૂ૫] ધામ-સ્વર્ગમાં અવશ્ય ગયો હતો.
| SR No. | 032596 |
| Book Title | Kashyapsamhita Athva Vruddhajivakiya Tantra |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Marich Kashyap Maharshi, Girijashankar Mayashankar Shastri |
| Publisher | Sasthu Sahitya Vardhak Karyalay |
| Publication Year | 1970 |
| Total Pages | 1034 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Interfaith |
| File Size | 36 MB |