________________
અત્યંત સમૃધ્ધ છે. કબીર ઉપરાંત ધર્મદાસ, રૈદાસજી, ગુરુનાનક, દાદુદયાળજી, હરિદાસજી, તુલસીદાસજી, સેવાદાસજી, બાબા મલુકદાસજી અને સુંદરદાસજી વગેરે સંત પરંપરાના કવિઓએ અવળવાણીમાં રચનાઓ કરી છે. જગજીવનસાહબ, દરિયાસાહબ, ચરનદાસ, ગરીબદાસ, પલટૂસાહબ, સ્વામી શંકરદાસ પણ આજ પરંપરાના અનુયાયીઓ છે.
આ પ્રકારની રચનાઓમાં અલંકારોનું પ્રમાણ વિશેષરૂપે હોય છે. રસની દષ્ટિએ અભુત અને શાંત રસ હોય છે. ઉપરોક્ત સંદર્ભ ઉપરથી એટલું સ્પષ્ટ થાય છે કે જૈન સાહિત્યમાં હરિયાળી રચનાઓ નવી નથી. પણ સાધુ કવિઓએ અધ્યાત્મ સાધનાની અનુભૂતિને વ્યક્ત કરવા હરિયાળીનો આશ્રય લીધો છે. સંત પરંપરામાં આવી રચનાઓ વિશેષ છે. તે દષ્ટિએ જૈન સાધુઓની આવી કૃતિઓ અધ્યાત્મ માર્ગના રહસ્યને માટે કેટલીક સજઝાયની રચનાઓની સાથે હરિયાળીની રચનાઓ કરી છે. હરિયાળીને સક્ઝાયના પર્યાયરૂપે પણ ગણવામાં આવે છે. સઝાયમાં તત્ત્વતઃ વૈરાગ્યભાવ દ્વારા આત્માભિમુખ થવાનો હેતુ રહેલો છે. તેનું જ અનુસરણ હરિયાળી થયું છે. છતાં હરિયાળી શૈલીની દષ્ટિએ નવીન હોવાથી સઝાય કરતાં જુદી પાડવામાં આવે છે. સક્ઝાયમાં પ્રત્યાપન માટે વિચાર મંથન કરવાનું નથી જ્યારે હરિયાળીમાં તો ધીરગંભીર બનીને વિચારવા છતાં અર્થ બોધ થશે કે નહિ તે નિશ્ચિત નથી એટલે સઝાયની સાથે વૈચારિક સામ્ય હોવા છતાં અર્થ બોધ ને શૈલીની દષ્ટિએ ભિન્નતા રહેલી છે.
- હરિયાળી સ્વરૂપની ઐતિહાસિક માહિતી નીચે પ્રમાણે છે. આગમ ગ્રંથોથી આરંભીને અર્વાચીન કાળ સુધીમાં હરિયાળીના વિકાસમાં આ વિગતો મહત્વની ગણાય છે.
[૧] પાઈપ (૧-૫૦).(૧) નન્દીસૂત્રની ચૂર્ણિના રચયિતા જિનદાસ ગણિ મહત્તરે માતા
