________________
૫૮
મન-મચ્છ, મીન, જુલાહા, હસ્ત, મતંગ, નિરંજન. જીવાત્મા-પુત્ર, દુલહા, સિંહ, મૂસા, ભૌરા, (ભ્રમર) યોગી. માયા-માતા, નારી, મૈયા, બિલૈયા. સંસાર – સાયર વન, ઈન્દ્રિય - સખી, સહેલરી વગેરે. સંતકબીરની ઉલટબાસીમાં આવા શબ્દપ્રયોગ પ્રાપ્ત થાય છે.
હરિયાળી-ઐતિહાસિક સંદર્ભ (સંકલન - લે. આચાર્ય હજારીપ્રસાદ દ્વિવેદી પ્રકરણ - ૭ પા. ૯૩ થી ૧૦૭)
મધ્યકાલીન કાવ્ય પ્રકારોમાં મુક્તક, સુભાષિત, ઉખાણાં, સમસ્યા, પ્રહેલિકા રાસ - રાસો, પ્રબંધ, છંદ, પવાડો, શલાકા, આખ્યાન, ફાગુ, વિવાહલો, વેલિ, પદ્યાત્મક લોકવાર્તા, બારમાસી, સંદેશકાવ્ય, કક્કો, હિતશિક્ષા, ભડલીવાક્ય, ભજન - પદ, સંતવાણી, ગરબો-ગરબી વગેરેની ગણના થાય છે જેનો અર્થ પૂર્ણ કરવાનો છે તેને સમસ્યા કહેવામાં આવે છે. ભિન્ન ભિન્ન અભિપ્રાયવાળા અપૂર્ણ શ્લોકને સ્વરચિત પદથી પૂર્ણ કરવાની રીત એ પણ સમસ્યા જ છે. સમસ્યાપૂર્તિ એક પ્રકારની કાવ્ય કૃતિ છે. રાજદરબારમાં શીઘ્ર કવિ તરીકે નામના મેળવવાની મનોવૃત્તિમાંથી સમસ્યાપૂર્તિ કાવ્ય પ્રકાર ઉદ્ભવ્યો હોય એમ માનવામાં આવે છે.
સમસ્યામાં પાદપૂર્તિ દ્વારા અપૂર્ણ અર્થને પૂર્ણ કરવાનો હોય છે. તેનું પ્રયોજન એ છે કે કવિ થનાર વ્યક્તિમાં અસાધારણ તર્ક શક્તિ કે વિરોધનો પરિહાર કરવાની ક્ષમતા છે કે કેમ? તેની પરીક્ષા કરીને કવિ તરીકેની યોગ્યતાનો નિર્ણય થાય છે.
શ્લોક સમસ્યાના ત્રણ પ્રકાર છે. ચાર ચરણમાંથી એક ચરણ આપવામાં આવે પછી પાદપૂર્તિ કરવાની હોય છે. બે ચરણ આપવામાં આવે અને ત્રણ ચરણ આપવામાં આવે ત્યારે બાકીના ચરણની પૂર્તિ કરવાની હોય છે. છૂટાં વચનો આપીને સમસ્યા પૂછવામાં આવે તે વાક્ય સમસ્યા કહેવાય છે. આવી ચાર પ્રકારની સમસ્યા સંસ્કૃત અને પ્રાકૃત ભાષામાં પ્રાપ્ત થાય છે. મધ્યકાલીન ગુજરાતી સાહિત્યમાં રાસ-પ્રબંધ
