________________
પ૭
“સંધ્યાનો અર્થ સાંજ છે. અંધકાર અને પ્રકાશ વચ્ચેનો સમય સંધ્યા છે. સંધ્યાભાષાનો એક અર્થ અભિપ્રાયયુક્ત ભાષા છે. બૌદ્ધધર્મના ગ્રંથોમાં સહજયાનના ગ્રંથોમાં વજયાન પંથમાં આવી વાણી ઉપલબ્ધ થાય છે. આ ભૂમિકાને આધારે એવો નિષ્કર્ષ કાઢવામાં આવે છે કે યોગીઓએ પારિભાષિક શબ્દોનો આશ્રય લઈને અવળવાણીમાં પ્રભાવશાળી, અદ્ભુત ને આશ્ચર્યકારક કાવ્ય રચનાઓ કરી છે.
હઠયોગ પ્રદીપિકા, શિવસંહિતા અને ઘેરંડ સંહિતા ઉપમારૂપ કેટલાક સંકેતો પ્રાપ્ત થાય છે. સંત કબીર અને અન્ય કવિઓની અવળવાણી સમજવા માટે આવા રૂપકો સહાયભૂત થાય છે. (૧) ચિત્ત - ભ્રમર (૨) મન-મત્તગજેન્દ્ર (૩) અંત:કરણ – ભુજંગ - હરિણ (૪) વાયુ - સિંહ – ગજ - વાઘ (૫) બ્રહ્મનાડી - બિલાડી (૬) નાદ – શિકારી (૭) ઇડા - સૂર્ય - કરુણા - ગંગા (૮) પિંગલા - ચંદ્ર યમુના.
સુષુમ્મા - શૂન્યમાર્ગ, રાજપથ, બ્રહ્મરંધ્ર, મહાપંથ, શ્મશાન, મધ્યમાર્ગ બ્રહ્મનાડી - સરસ્વતી મૂલાધાર – સૂર્ય, કુંડલિની - કુટિલાંગી - ભુજંગી – શક્તિ ઈશ્વરી – અરૂંધતી – બલિરંડા - ચંદ્ર, ત્રિવેણી, શૂન્ય કમલ, કૂળ - ગગન, ચંદ્રનોરસ – સોમરસ, અમરવારૂણી.
આ સૂચી સર્વાશે અવળવાણી સમજવામાં ઉપયોગી નથી પણ કવિગત વિચારોનો સંબંધ શોધીને ઉપયોગમાં લઈ શકાય છે. ઉપમાન અને ઉપમેયનો યોગ્ય સંબંધ અર્થ પ્રાપ્તિમાં ઉપકારક બને છે.
ચિત્તની ચંચળતા માટે હરિણનું રૂપક છે. સંસારમાં પડેલો માણસ તેમાં વધુને વધુ લપાતો જાય છે. એટલે સંસાર સાગર વન જેવા પર્યાયોથી અભિવ્યક્તિ થાય છે.
યોગીઓ આવી રીતે રૂપકાત્મક અભિવ્યક્તિ કરતા હતા. સંત કબીરની અવળવાણીમાં નીચે દર્શાવ્યા પ્રમાણે શબ્દ પ્રયોગોથી અભિવ્યક્તિ થઈ છે.
