________________
૨૩૦
૧. સુંદરદાસની અવળવાણી
(પાંચ સવૈયા : અર્થ સાથે) સવૈયા ઃ ૧
શ્રવન હું દેખૈ, સુનૈ પુનિ નૈનહું, જિહ્વા સૂંઘે, નાસિકા બોલે, ગુદા ખાય, ઇન્દ્રિય જલ પીટૈ, બિન હી હાથ સુમેરૂ હી તોલે. ઊંચે પાંવ, મંડી નીચેજું, તીન લોકમે બીચરત ડોલ, ‘સુંદરલાલ’ કહે સુણ જ્ઞાની, ભલી ભાંતી યા અર્થ ખોલ.
(૧) કાન દેખે ! : પોતાના સદ્ગુરુએ કહેલા મહાવાક્ય (તત્ ત્વ અસિ)ને, માનપૂર્વક પોતાના કાન દ્વારા સાંભળી, ત્યાં રહેલી પોતાની ‘અંતઃકરણની વૃત્તિ’ તે મહાવાક્યથી પ્રતિપાદન કરાયેલા અંતરાત્મામાંથી અભિન્ન બ્રહ્મને દેખે એટલે વૃત્તિ વડે અનુભવે. (લબ્ધિ હોય તો પણ આ પ્રમાણે એક ઇન્દ્રિય બીજી કોઇ પણ ઇન્દ્રિયનું જ્ઞાન મેળવી શકે – અગાઉ આવી ગયેલ છે.)
(૨) આંખથી સાંભળે ! : પ્રાણી પદાર્થના નામ - રૂપને મિથ્યા ગણી તેના અધિષ્ઠાન રૂપ બ્રહ્મને આંખ દ્વારા નીકળેલી ‘અંતઃકરણની વૃત્તિ’ દ્વારા સાંભળે એટલે વૃત્તિ વડે અનુભવે.
(૩) જીભ સૂંઘે! : જીભના અગ્રભાગમાં રહેલી ‘અંતઃકરણની વૃત્તિ' પડે ત્યાં રહેલા બ્રહ્મરૂપ અલૌકિક કમળના પરમાદરૂપ ગંધને સૂંધે એટલે અનુભવે.
(૪) નાક બોલે ! : નાસિકા દ્વારા નીકળતા પ્રાણની સાથે મન તથા વાણીને જોડીને ‘સોડહં' સોહં અથવા ૐ નો જાપ કરવા રૂપ સૂક્ષ્મ ઉચ્ચારણ કરે.
(૫) ગુદા ખાય!
ગુદા
વડે ખાય એટલે મૂળબંધ અપાનવાયુને,
