________________
૧૦૨
ધ્રુવમય વાત, પહેલાં કોઈ વખત સાંભળી નથી માટે તે અપૂર્વ અને આશ્ચર્ય પમાડે તેવી છે.
(૨) જ્ઞાની પુરુષોએ આત્માનું સહજ સ્વરૂપ સમજાય એ માટે સ્યાદ્વાદ કે અનેકાન્તવાદ પ્રતિપાદન કરેલ છે. આત્માઓ વ્યવહારની (વ્યક્તિની) અપેક્ષાએ અનેક અથવા અનંત છે. નિશ્ચય દ્રષ્ટિની (દ્રવ્યત્વની) અપેક્ષાએ દરેક આત્મામાં એકપણું (આત્મત્ત્વ) એક સરખું હોય છે. આવી રીતે નિશ્ચયનયની અપેક્ષાએ જે સમયે આત્મામાં એકપણે રહ્યું છે તે જ સમયે વ્યવહારનયની અપેક્ષાએ અનેકપણું હોય છે. આત્મદ્રવ્યમાં એક, અનેક, ભિન્ન, અભિન્ન ઈત્યાદિ અનેક ધર્મો રહ્યા છે. જે સમયે આત્મસત્તાનું સ્થિરતાપણું છે તે જ સમયે પૂર્વ અવસ્થાનો વ્યય છે અને અન્ય અવસ્થાનો ઉત્પાદ છે.
ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રુવતાનું તત્ત્વ દ્રષ્ટાંત દ્વારા સમજાવતાં કહે છે કે સોનાના અનેક આભૂષણોને ભાંગી નવા બનાવવામાં આવતા હોય છે. આ પ્રક્રિયામાં જૂના અલંકારના આકારનો વ્યય અને નવા આકારનો ઉત્પાદ થતો હોય છે. પરંતુ બન્નેય અવસ્થાઓમાં સુવર્ણપણું એક સરખું હોય છે. તેવી જ રીત જલતરંગોમાં પણ પૂર્વના તરંગાકારનો વ્યય અને નવીન તરંગાકારની ઉત્પત્તિ થયા કરતી હોવા છતાં બન્નેય અવસ્થાઓમાં જલત્ત્વ એક સરખું હોય છે. એવી જ રીતે માટીના ઘડાને ભાંગતાં ઘડાના આકારનો વ્યય અને ઠીકરારૂપે ઉત્પાદ થાય . પરંતુ માટીના પરમાણુઓનું દ્રવ્યત્વ કાયમ રહે છે. આવા ઘણા દ્રષ્ટાંતોથી ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રુવતા સમજી શકાય છે.
(૩) આત્મા અને પુદ્ગલ દ્રવ્યનો સ્વભાવ ભિન્ન છે એટલે કે ગુણે કરીને બન્ને જૂદા છે. દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની અપેક્ષાએ આત્મધર્મની અસ્તિતા છે પરંતુ પુદ્ગલ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ નાસ્તિતા છે. આત્માનું સ્વરૂપ વચન કે વાણી (જે પૌદ્ગલિક છે) દ્વારા અગોચર છે એટલે કે
