________________
૧૦૨
જૈન ધર્મની વૈજ્ઞાનિક આધારશિલા મધ્યમ અનુમાનાત્મક તર્ક તર્કસંગત વિચારણાની આગમનાત્મક (inductive) અને નિગમન (deductive) રીતોને સ્પષ્ટ રીતે સાંકળે છે. હકીકતમાં, એ વૈજ્ઞાનિક કે આંકડાશાસ્ત્રીય વિચારણાના મુખ્ય તબક્કા પ્રતિબિંબિત કરે છે. પહેલાં બે પદને વસ્તીનાં અવલોકનો ગણી શકાય અને ત્રીજા પદને અવલોકનો પરથી અનુમાન તારવવાનું ગણી શકાય. છેલ્લાં બે પદ એક નવા અવલોકનનો વિસ્તાર (પ્રક્ષેપ) આપે છે. પ્રયોગસિદ્ધ તર્કશાસ્ત્ર એ વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિઓનો આધાર છે અને તેને કોઈ પણ વૈજ્ઞાનિક પ્રયોગોમાં નજરઅંદાજ કરવું ન જોઈએ.
હકીકતમાં, અનુમાનાત્મક તર્ક, જ્યારે પાંચેય અવયવ એકબીજા સાથે સંવાદી હોય ત્યારે સાચો, યથાર્થ કહેવાય. ઉપરના દૃષ્ટાંતના પાંચ અવયવ છે :
(૧) જહોન મરી જશે. (૨) કારણ કે જહોન એક માણસ છે. (૩) ટોમ, ડિક અને હેરીની જેમ. (૪) કારણ એ બધા મરી ગયા છે. (૫) આથી તે મરશે.
એક તર્ક જો તેના પાંચ અવયવમાંનો કોઈ એક આપણાં અવલોકનો સાથે વિસંવાદી થાય ત્યારે એ તર્ક ભૂલભરેલો તર્ક (આભાસ) બને છે. ૯.૩ : સ્યાદ્વાદ, પારિસ્થિતિક કથનનો સિદ્ધાંત (Conditional Predi
cation Principle)
આ પદ્ધતિની અન્ય એક મહત્ત્વની વિશિષ્ટતા છે – સ્યાદ્વાદ કે સાપેક્ષવાદનો સિદ્ધાંત. તેમાં અનુમાન, નિષ્કર્ષને સાત નય(સપ્તભંગી નય)થી તપાસવામાં આવે છે.
(૧) એ છે (એક નયથી); (૨) એ નથી; (૩) એ છે અને નથી;
