________________
અને એક દૂધીબહેન. આમ ત્રણ બાળકો જોતજોતામાં અનાથ બની ગયાં. ઘર ઉપર લોઢાની કડીઓ દેવાઈ ગઈ. પીતાંબર કાકા બંને ભાઈઓને પોતાને ઘેર લઈ આવ્યા, જ્યારે દૂધીબહેનને તેમના મામા લઈ ગયા. છપન્નિયો દુકાળ :
શ્રી જગજીવનભાઈએ કાકાને ત્યાં પોતાની ચતુરાઈને કારણે ઘણું કામ માથે ઉપાડી લીધું અને પરિવારમાં ગોઠવાઈ ગયા. પરંતુ સમય જતાં સમગ્ર ગુજરાત અને કાઠિયાવાડ પર છપ્પનિયો દુષ્કાળ આવી પડ્યો. આ છપ્પનિયો દુષ્કાળ મહાભયંકર અને વિકરાળ હતો. માનવસંહારનું કરુણ સ્વરૂપ હતું. ઘાસચારા અને અનાજનો અભાવ હોવાથી જાનવરો અને માણસો ટળવળીને ભૂખે મરી ગયાં. ગામેગામમાં લાખો માણસો મોતને શરણ થયા હતા. ગાય, ભેંસ, બળદ, બકરી અને ઘેટાં લાખોની સંખ્યામાં મરણ પામ્યાં.
શ્રી પીતાંબરબાપાના પરિવાર પર પણ ભયંકર અસર પડી. આખો પરિવાર છિન્નભિન્ન થઈ ગયો. તેના પરિવારમાં ફક્ત એક બોડી બકરી જ બચી હતી, જે બાપા માટે થોડું દૂધ આપતી હતી. હજારો વીઘા જમીન ઉજ્જડ થઈ ગઈ. જગજીવનભાઈએ આ કરુણ દૃશ્ય નજરે નિહાળ્યું અને એમના હૃદયમાં વેદનાનો સાગર છલકાઈ ગયો. | ગાયકવાડ સરકારે રસ્તા બંધાવવા, તળાવો ખોદાવવાં જેવાં કામો કરાવી ગરીબ માણસોને રોજી-રોટી આપવાનો પ્રબંધ કર્યો હતો. ત્યારે શ્રી જગજીવનભાઈએ સો-બસો ફૂલી ઉપર મુકાદમ બની સેવા બજાવી હતી. આટલું ઓછું હોય તેમ છપ્પન પછી સત્તાવનમાં પ્લેગ આવ્યો અને લાખો માણસોનો ભોગ લીધો. દુષ્કાળમાં જે રહ્યાસહ્યા બચ્યા હતા તે પ્લેગમાં ભરખાઈ ગયા. કુટુંબનો બોજો :
જગજીવનભાઈ પર પીતાંબરબાપાના આખા પરિવારનો બોજો આવી પડ્યો. પીતાંબરબાપાને ત્રણ દીકરા હતા : રૂગનાથભાઈ, જીવરાજભાઈ અને શામજીભાઈ. જગજીવનભાઈને રૂગનાથભાઈ સાથે મેળ અને પ્રેમ હતા. પણ કુદરતને તે મંજૂર ન હતું. એકાએક રૂગનાથભાઈ કાળનો કોળિયો થઈ ગયા. જગજીવનભાઈના મન પર ખૂબ જ ઊંડો આઘાત લાગ્યો. રૂગનાથ બાપાને પાંચ દિકરીઓ અને એક અપંગ દીકરો, એમ છ સંતાન હતાં. રૂગનાથભાઈ મરતી વખતે આ બધી દીકરીઓની જવાબદારી જગજીવનભાઈને સોંપી ગયા હતા. ખરેખર, જગજીવનભાઈએ આ જવાબદારી નિભાવી અને બધી દીકરીઓને કન્યાદાન આપી સાસરે વળાવીને રૂગનાથભાઈના આત્માને તર્પણ કર્યું હતું.
નાનાભાઈ જીવરાજભાઈએ રૂગનાથભાઈનો કારભાર સંભાળ્યો હતો. સૌથી નાના શામજીભાઈ
સાધુતાનું શિખર અને માનવતાની મહેંક 6