________________
મનોહરલાલજીને પુત્રને નાતે આશીર્વાદ આપી પોતે આગળ ચાલી નીકળ્યા.
આજે લાલા ફકીર થઈ ગયા હતા. આખા કાનપુરમાં ચોરે અને ચકલે લાલા ફૂલચંદની ચર્ચા ચાલતી હતી. કાનપુરના મેયર અને મોટા ધનાઢ્યો, લાલાને હાથ જોડી ઊભા રહેતા, એ લાલા આજે એકલા હતા. એ જમાનામાં ઘરમાં શૌચાલયની વ્યવસ્થા ન હતી. એટલે મોટા માણસો પણ ગંગાજીના મેદાનમાં જતા. લાલાજી પણ સવારના પહોરમાં ગંગાજીના મેદાનમાં જતા ત્યારે પચ્ચીસ માણસો સાથે ચાલી નીકળતા. આજે લાલા એકલાઅટૂલા દિશાશૂન્ય બન્યા.
ગંગાજીના કિનારે એક સાધુનો આશ્રમ હતો. લાલાજીને એ સાધુ સાથે પ્રેમભાવ હતો. લાલાજીએ ત્યાં સેવામય જીવન વ્યતીત કરવાનો નિર્ણય લીધો.
હવે લાલાજીના જીવનમાં કેવા અવનવા અને આશ્ચર્યજનક નાટકના ખેલ શરૂ થાય છે ! લાલાજી જ્યારે નીકળી પડ્યા ત્યારે પેલા પંજાબીનું ઘર રસ્તા પર પડતું હતું. એ મકાન લાલાજીએ તેને ભેટ આપ્યું હતું. તે વિશાળ ભવનમાં પંજાબી રહેતો હતો. લાલાજીએ નીચેથી મિત્રના નાતે અવાજ માર્યો.
પરંતુ તે મિત્ર નીચે ન આવ્યો. બાલ્કનીમાંથી ખડખડાટ હસવા લાગ્યો અને બોલ્યો, “લાલાજી, તુમ અબ ફકીર હો ગયે હો. તુમ્હારે પાસ કુછ નહીં રહા હૈ. હમારે યહાં અબ તુમ્હારે લિયે કોઈ જગહ નહીં હૈ.” એમ કહીને તે ફરીથી હસવા લાગ્યો.
લાલાજીએ જરા પણ દુઃખ ન માન્યું, પરંતુ એટલું જ કહ્યું, “અરે મૂર્ખ, મૈને જો ઘૂંક દિયા હૈ વો લેને કે લિયે નહીં આયા હું, ન તેરી સંપત્તિ સે કોઈ સરકાર છે. તું મિત્ર થા ઇસ લિયે મિત્રકે નાતે સે તુઝે આવાજ દિયા. અચ્છા, તુમ ખુશ રહો. મેં તો યે ચલા.” એમ કહી લાલાએ થેંકી દીધું અને ચાલી નીકળ્યા. લાલાજી આશ્રમમાં ઃ
લાલાજી બાવાજીના આશ્રમમાં પહોંચ્યા. બાવાજીએ લાલાજીનું સન્માન કર્યું. વાત તો આગળ પહોંચી ગઈ હતી. બાવાજી એ ઘણા પ્રેમથી કહ્યું, “લાલાજી, અબ આપ સુખસે હમારે આશ્રમ મેં રહિયે. યહાં કોઈ ચિંતા કરનેકી જરૂરત નહીં હૈ. સંસાર સ્વાર્થ કા હૈ. આપ સબ ભૂલ જાઈયે ઔર ભગવાનકા ભજન કરિયે. યહાં પર ભગવાનકી દયા હૈ. આપ જૈસે દાનવીરોને હી યહ આશ્રમ ચલાયા હૈ. યહ સબ આપકા હૈ.”
બાબાજીની મધુર વાણીથી લાલાજીને ઘણી શાંતિ મળી. પણ લાલાજી પોતાના વિચારોમાં મક્કમ હતા. લાલા ફૂલચંદજીએ વિનયથી કહ્યું, “બાબાજી, આપનું કહેવું ઠીક છે. પરંતુ હું આશ્રમનું મફતનું ન ખાઉં. મને કામ આપો.”
ગંગામૈયાની ગોદમાં 129