________________
૧૬)
રામ નિર્વાણ ભાગ છે.
સભા : જેમ ભૂંડું પોતાના પાપના ઉદય વિના થતું નથી, તેમ સારૂં પણ પોતાના પુણ્યના ઉદયથી જ થાય છે, તો પછી બીજાનો ઉપકાર માનવાની જરૂર શી ? - પૂજ્યશ્રી : એ વાત સાચી છે કે, પોતાના પુણ્યના ઉદય વિના બીજાઓ ગમે તેટલા પ્રયત્નો કરે, તોય આપણું સારું થાય નહિ, પણ આપણા સારા કે ભલાને માટે સામાએ જે કાંઈ પ્રયત્નો કર્યા, તેને આપણે કેમ ભૂલી શકીએ ? સામાએ આપણું ભલું ચિત્તવ્યું, આપણું ભલું થાય એ ઈરાદે પ્રયત્ન કર્યો, અને આપણા પુણ્યોદયનો યોગ મળતા એ પ્રયત્ન સફળ થયો. પણ સામાનાં અંતરમાં આપણા ભલાની ભાવના હતી, સામાએ એ ભાવનાથી આપણા ભલાનો પ્રયત્ન કર્યો, એ આપણે જાણીએ છીએ, તે છતાં તેનો ઉપકાર ન માનીએ, તો આપણે કૃતધ્વ જ કહેવાઈએ ને?
કૃતજ્ઞતા એ પણ એક અનુપમ કોટિનો મહાન સદ્ગુણ છે. કૃતજ્ઞતા ગુણમાં એ પ્રકારની મહત્તા છે કે, એ સામાની અને આપણી પણ પરહિતની ભાવનાને વિકસિત બનાવે છે. જ્યારે કૃતઘ્ન આત્માઓ, પરહિત ચિત્તારૂપ મૈત્રીના સ્વામી, કોઈ કાળે બની શકતા નથી. પોતાની ઉપર ઉપકાર કરનારના ઉપકારને પણ જે ગણતો નથી, એ આત્મા બીજાઓ ઉપર ઉપકાર કરવાની વૃત્તિવાળો બને, એ અસંભવિત પ્રાય: છે.
ખરી વાત તો એ છે કે, કલ્યાણના અર્થી આત્માઓએ, ‘આ સંસારમાં વિદ્યમાન એવા સર્વ આત્માઓનું ભલું જ થાઓ, પણ કોઈનું ય ભૂડું ન થાઓ એવા પ્રકારની ઉત્તમ ભાવના કેળવવી જોઈએ, આત્માને એવો બનાવવો જોઈએ કે, જેથી એ સૌ કોઈનાં કલ્યાણમાં જ રાચે, સૌ કોઈનાં હિતમાં જ રાચે પણ કોઈનાય ભંડામાં રાચે નહિ. પોતાનું ભૂંડું કરનારના પણ ભૂંડામાં તે દિ રાચે નહિ. અજાણતાં પણ કોઈનું અહિત થઈ જાય, કે ભૂંડું થઈ જાય તો એને માટે આપણને દુઃખ થવું જોઈએ. ભૂંડું કરનારનું પણ ભલું થાઓ, એ
