________________
- શતકનામા પંચમકર્મગ્રંથ અચારિત્રી-અસંયમી-રાગી-દ્વેષી-માની-લોભી કહેવાય. પરંતુ શરીર ક્રોધી-લોભી છે એમ કહેવાતું નથી. આ
ગોત્રના ઉદયથી જીવ ઉચ્ચ અગર નીચ કહેવાય. નામકર્મમાં ગતિનામ વિગેરેના ઉદયથી મનુષ્ય-તિર્યંચ એમ કહેવાય. આરીતે જીવન વિશે વિપાક અનુભવાય છે માટે જીવવિપાકી છે. ભવવિપાકી - પોતાના ભવમાં વિપાક બતાવે તે ભવવિપાકી અર્થાત્ આયુષ્યનો ઉદય થવામાં પોતાનો ભવ એ અસાધારણ કારણ હોવાથી ચાર આયુષ્યને ભવવિપાકી કહી છે.
આયુષ્યનો ઉદય પોતાના ભવમાંજ અને બાંધ્યા પછી અનંતરભવમાં અવશ્ય આવે છે. પ્રદેશોદયથી અગાઉથી અથવા અન્યભવમાં ઉદયમાં આવતું નથી માટે તેના વિપાકમાં ભવ અસાધારણ કારણ છે માટે વિવિપાકી છે.
જેમ આયુષ્યનો પ્રદેશોદય પણ અન્યભવમાં ન હોય. તેમ આનુપૂર્વીનામકર્મમાં નથી. એટલે કે તેનો પ્રદેશોદય અન્યસ્થાનમાં પણ હોય છે. છતાં તેના વિપાકોદયમાં ક્ષેત્ર એ અસાધારણ કારણ હોવાથી ક્ષેત્રવિપાકી કહી છે. પ્રશ્ન :- ચંદનના વિલેપનથી રતિ, કાંટો વાગવાથી અરતિ અને દુશ્મનને જોવાથી ક્રોધ આ રીતે રતિ, અરતિ અને ક્રોધાદિનો ઉદય પુદ્ગલથી પણ થાય છે તો તેને જીવવિપાકી શામાટે કહી?” જવાબ :- રતિ-અરતિ અને ક્રોધાદિનો ઉદય જેમ પુદ્ગલથી થાય છે તેમ પુદ્ગલવિના પણ પૂર્વનું અનુભવેલું યાદ આવવાથી ઉદયમાં આવે છે. પુદ્ગલવિપાકી કહીએ તો અનવસ્થા દોષ આવે છે તેથી જીવવિપાકી કહી છે. પ્રશ્ન :- જેમ આયુષ્યને ભવવિપાકી કહી તેમ ગતિનામકર્મ પણ પોતાના ભાવમાં વિપાક બતાવે છે. તો ગતિને ભવવિપાકી કેમ ન કહી. જવાબ :- આયુષ્ય જેમ પોતાના ભવમાં જ અને અનંતર ભવમાં જ ઉદયમાં આવે છે. પરંતુ પ્રદેશોદયથી પણ અન્યભવમાં ઉદયમાં આવે નહિ. જયારે ગતિનામકર્મ બાંધ્યા પછી અનંતર ભવમાં રસોદયથી ઉદયમાં આવે જ એવો નિયમ નથી તેમજ ગતિનામકર્મનો પ્રદેશોદય અન્ય ભવોમાં પણ હોય છે. માટે
29.
