________________
સંશોધનને કે ઇતિહાસ : આ અનાદિ અનંત સંસારમાં કેટલી ભાષા અને કેટલી લિપિઓ ઉત્પન્ન થઈ ને વિલય પામી ગઈ છે, તેના આંકડાઓ આપણી પાસે નથી જ. છેલ્લા અઢી હજાર વર્ષમાં બ્રાહ્મી, ખરેષ્ઠી, ગુપ્ત, કુટિલ ઈત્યાદિ સેંકડો લિપિઓ ભારતમાં જન્મીને અવસાન પામી ગઈ છે. તે લિપિઓ વિદ્યમાન નથી પરંતુ તેના લેખે-લેખાશે કોઈ કે પ્રાચીન ખંડેરોમાં–ભૂગર્ભોમાં પરદેશી આક્રમણકારેના વિનાશમાંથી છાનામાના બચી ગયેલા જર્જરિત હાલતમાં મોજુદ છે. મધ્યયુગમાં તેને કોઈ ઉકેલ કરી શકે એમ હતું જ નહીં. ભારતમાં અંગ્રેજી રાજ્ય થયા પછી તે વિદ્વાને એ અણુમેલ વસ્તુઓની તરફ ધ્યાન ગયું અને પુરાતત્વની શોધ માટે પ્રયત્નો શરૂ થયા.
આ મંગળમય કાર્યની શરૂઆત સૌથી પહેલાં સર વિલિયમ જેમ્સ કરી હતી. તેણે પ્રથમ “શકુનાલા–નાટક અને “મનુસ્મૃતિ'ને અનુવાદ પ્રકટ કર્યો અને યુરોપિયન, વિદ્વાનેને આ તરફ આકળ્યો. તેણે ગવર્નર જનરલ રન હસ્ટસની મદદથી તા. ૧૫-૧-૧૭૭૪ ને દિવસે કલકત્તામાં
એશિયાટિક સોસાયટીની સ્થાપના કરી, જે સંસ્થાએ સને ૧૭૮૮ માં “એશિયાટિક રિસચીઝને પહેલે ભાગ અને સને ૧૭૭ સુધીમાં પાંચ ભાગે પ્રકાશિત કર્યો. ઇંગ્લેંડ અને સે તરત જ તેનાં ભાષાન્તર તથા સંસ્કરણે તૈયાર કરી તેની મહત્તાને પરિચય આપ્યો.
સર જેન્સનું સને ૧૭૪ માં મરણ થયું. તેને સ્થાને હેનરી કેલબુક નિમાયા, જેણે સંસ્કૃત-પ્રાકૃત ભાષાનું અધ્યયન કરી હિંદના રીતરિવાજો, ધર્મો, સાહિત્ય અને ભાષાઓ પર
