________________
કે અમે અમદાવાદમાં ભરાયેલ યુનિસમેલનમાં આવીને ત્યાં પાછા ગયા તે દરમિયાન શ્રી. સહાનીનું અવસાન થયું, ને વાત અધૂરી રહી ગઈ
જે વાત અધૂરી રહેવાની હોય એમાં કંઈ ને કંઈ વિના આવે જ છે. પરંતુ ત્યારથી જન્મસ્થાન વિષે પૂરતાં પ્રમાણે સાથે અમારું મંતવ્ય રજૂ કરવાની અમારી ઈચ્છા હતી જ. એ ઈચ્છા પૂર્તિ ઘણા લાંબા સમયે પણ થાય છે, તેથી લેખક વાચક ઉભયને આનંદ થશે.
ક્ષત્રિયકુંડની આટલી પ્રાથમિક ઉસ્થાનિકો સાથે પુરાતત્ત્વ-સંશોધનનો ઈતિહાસ કેટલો સમય અને કેટલાં શ્રમ-સાધને માગે છે એને ચિતાર આલેખવે શક્ય નથી, એ તે એ કાયના અભ્યાસીઓ જ સમજી શકે. એમાં ભાષા–લિપિ, શિલ્પ-સ્થાપત્ય, ભૌગોલિક દિશાઓ, ધર્મો, રીતરિવાજ, પહેરવેશ-એનાં કાળમાન વગેરેનું ઊંડું જ્ઞાન અને અવેલેકિન જોઈએ. એટલે જ અમે અતિશયેક્તિ વિના કહી શકીએ છીએ કે એવા સંશોધકોએ આજ સુધી ભારતીય ઈતિહાસની કડીઓ મેળવવા જે જહેમત ઉઠાવી છે એ ઘણી ફળવતી અને પ્રશંસનીય છે, એમાં બે મત નથી.
આપણે ટૂંકમાં એ સાધકે, જેમણે શરૂઆતથી લઈને આજ સુધી ભારતના અંધકાર પૂર્ણ પ્રદેશને અજવાળવા ઝગાવેલી જ્યોતિની પરંપરાને સાચવી રાખી છે, એનું વિહંગદષ્ટિએ અવલોકન કરી લઈએ, જેથી પુરાતત્તવ શું છે અને એનું ક્ષેત્ર કેટલું વિશાળ, રસભર્યું છતાં અટપટું છે એને વાચકને ખ્યાલ આવે.
