________________
નિગમાભાસનું સ્વરૂપ
હવે નગમાભાસનું નિરૂપણ કરે છે.
ધર્મદ્રયને, અથવા ધર્મો દ્રયને અથવા ધર્મ–ધમીને એકાંત પૃથફ પૃથક્ માને, તે તૈગમાભાસ, ઉદાહરણ:જેમકે –“ સામનિ સત્ ચિંત ઘvમયંત પૃથમૂતા ” આત્મામાં સત્ત્વ અને ચિતજ એ પરસ્પર અત્યંત ભિન્ન છે.” આમાં ધર્મદ્રયને પરસ્પર એકાંત પૃથફ માનવારૂપ ધર્મદ્રય નગમાભાસ થયો. તેમજ “વરતુપાવશે ? –એમાં ધમી દ્રયને પરસ્પર એકાંત પૃથક્ માનવાથી ધમીદ્રય નૈગમાભાસ થાય તેમ જ “ક્ષણ સુવર વિષયાસ ચિતન્ય છે. આમાં આત્માને ચેતન્ય અંશની મુખ્યતા અને સત્ત્વ અંશની ગૌણતાએ બંધ થાય છે, માટે આ વાકય નય વાકય છે. આમાં ચૈતન્યને મુખ્ય લીધો છે, પણ સવને નિષેધ નથી; તેમજ એમ કહ્યું છે કે “સાર્વતિષે જ્ઞાનિદરેતાનંતધચ ૩ાનિ -આત્મામાં સત્ત્વ, ચતન્ય અને જ્ઞાનિગમ બીજા અનંત ધર્મ છે; આમાં સવ આદિ બધા ધર્મને તેના પ્રાધાન્યપૂર્વક બોધ હોવાથી એ પ્રમાણ વાક્ય છે. પણ એમ કહ્યું હોય કે ચૈતન્યમેવાભક્તિ આત્મામાં ચૈતન્ય જ છે, બીજા ધર્મ નથી, તો આ એકાંતરૂપ હોઈ દુનય વાકય છે. આત્મામાં ચિતન્ય છે એ સાચું, માટે નય, પણ બીજા ધર્મ અંશ નથી જ એમ કહેલું, માટે નય પૂર્વે દુ ઉમેર્યો.
a “તત્ર દ્રષ્યમાત્રાદી યતિપક્ષી ધ્યાર્થિવામાનઃ | पर्यायमात्रग्राही द्रव्यप्रतिपक्षी पर्यायार्थिकाभासः। धर्मिधर्मादीनामेकांतिकपार्थक्याभिसंधि नैगमाभासः यथा नैयायिकવૈશિવાજીને.”—જન તકભાષા–શ્રીમદ્દ થ૦ ઉ૦
અર્થ–તેમાં દ્રવ્યને જ ગ્રહણ કરી પર્યાયને પ્રતક્ષેપ (નિષેધ– અપલાપ કરનાર વ્યાર્થિકાભાસ, ઇત્યાદિ.
