________________
દ્વવ્યના સ્વભાવઃ ૧૧ સામાન્ય, ૧૦ વિશેષ
(૭): વિભાવ સ્વભાવ-(આ જીવ અને પુગલ એ બે જ દ્રવ્યમાં છે; બાકીનામાં નથી, એટલે જીવ–પુદ્ગલની અપેક્ષાએ આ સામાન્ય સ્વભાવ છે, બાકીનાની અપેક્ષાએ વિશેષ સ્વભાવ છે ) અપેક્ષાવિશેષે બીજા દ્રવ્યોમાં પણ કઈ કઈ આચાર્યોના મતે આરોપાય છે.
(૮) શુદ્ધ સ્વભાવ-વસ્તુત: આ બધાં દ્રવ્યમાં છે, પણ ઉપાધિ અપેક્ષાએ જીવ-પુદગલ અશુદ્ધ પણ છે. એટલે આને વિશેષ:સ્વભાવ કહ્યો છે.)
(૯) અશુદ્ધ સ્વભાવ–(જીવ અને પુગલના અનાદિ સંગસંબંધરૂપ ઉપાધિને લઈને આ સ્વભાવ એ બેમાં જ છે, બાકીનામાં નથી. તથાપિ અપેક્ષાવિશેષે કોઈ મત પ્રમાણે ધર્મ, અધર્માદિમાં પણ એનું આરોપણ થાય છે. )
(૧૦) ઉપચરિત સ્વભાવ (?)
આ દશ વિશેષ સ્વભાવ કહ્યા. એટલે સામાન્ય સ્વભાવ અગ્યાર અને વિશેષ દશ મળી કુલ એકવિશ સ્વભાવ થયા.
તેમાં જીવ અને પુગલમાં પ્રત્યેકમાં એકવિશે સ્વભાવ છે. ધર્મ, અધર્મ અને આકાશમાં અગ્યાર સામાન્ય સ્વભાવ અને બીજા પાંચ (અચેતનત્વ, અમૂર્તત્વ, એક પ્રદેશત્વ, બહુ પ્રદેશવ અને શુદ્ધત્વ) મળી સળ સ્વભાવ છે. કાળમાં અગ્યાર સામાન્ય સ્વભાવ અને બીજા ચાર (અચેતનત્વ, અમૂર્ણત્વ, શુદ્ધત્વ, અને ઉપચરિતત્વ) મળી પંદર સ્વભાવ છે. એ જ અંગે કહ્યું છે કે –
