________________
૨૦
સૂત્ર-૬
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૧૦ “તોડતિ” સ્વાભાવિક ગતિને છોડીને અન્ય ગતિ સંગાદિથી ઉત્પન્ન કરાયેલી હોય છે. સંગ એટલે કર્મથી કરાયેલી અલના. આદિ શબ્દના ગ્રહણથી અભિઘાત(Gઘા કરવો) અને પ્રેરણા વગેરે ગ્રહણ કરાય છે. જેમકે ગતિનું કારણ એવા પ્રયોગ વગેરે હોવા છતાં “જ્ઞાતિનિયન” પૃથ્વી, વાયુ અને અગ્નિ એ વ્યક્તિ ભેદથી ભિન્ન જાતિ છે. પૃથ્વીત્વ, વાયુત્વ, અગ્નિત્વ એવા નામ રૂપે નિયમ(=નિયમન) કરાય છે. (તે નિયમન આ પ્રમાણે છે.) તેમાં પૃથ્વીત્વનિયમથી ઢેકું અધોગતિવાળું છે. જે પૃથ્વીપરિણામ બાદર છે તે સઘળો ય અધોગતિવાળો છે=નીચે જવાના સ્વભાવવાળો છે. એ પ્રમાણે વાયુ સ્વજાતિનિયમથી તિર્થોગતિવાળો છે. અગ્નિ સ્વજાતિનિયમથી ઊર્ધ્વગતિવાળો છે. જે પ્રમાણે પૃથ્વીત્વ વગેરેની આ ગતિઓ સ્વાભાવિક છે તે પ્રમાણે સંગથી સંપૂર્ણ મુક્ત કર્મથી કરાયેલ અનાથી રહિત સિદ્ધ થતા આત્માની ઊર્ધ્વ ગૌરવરૂપ પરિણામવિશેષથી ઊર્ધ્વ જ ગતિ થાય છે. નરકાદિ ચાર ગતિઓમાં રહેલા અને એથી સંસારમાં પરિભ્રમણ કરતા સંસારી જીવની તો કર્મથી ઉત્પન્ન કરાયેલી અલનાથી કોઈ પણ પ્રકારના નિયમન વિના નીચે, તિર્જી અને ઉપર ગતિ થાય છે. વળી બીજું– વળી બીજું એ પ્રયોગ અન્ય યુક્તિના ઉપન્યાસનું સૂચન કરે છે.
વિશ્વછાવિતિ દોરડી આદિથી બંધાવું તે બંધ. તેનો છેદ કરવોઃશસ્ત્રથી તોડવું. ભાષ્યકાર બંધ છેદને કહે છે–
જેમ દોરડીથી કસીને બંધાયેલ પેડાના ઉપરના પડનું ઊર્ધ્વગમન જોવામાં આવ્યું છે. “વીજ્ઞોશનષ્ઠીવ” બીજકોશ એટલે ફળ અથવા ફળી તેનું બંધન એટલે ગાઢ બે પડ. સૂર્યના કિરણથી સુકાયેલા બે પડ પાકે ત્યારે બે પડ ભેદાય છે, અર્થાત્ બે પડનો છેદ થાય છે તેથી એરંડાદિના ફળનો ભેદ થયે છતે બીજોની ઊર્ધ્વગતિ જોવામાં આવી છે. તે બીજો (ઉપર) ઉડીને દૂર પડે છે. તે રીતે પ્રસ્તુતમાં ફળના પડના સ્થાને
