________________
૨.૮
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૧૦
સૂત્ર-૬ “દસ્તાવíયુવતયોતિ” (ત્યાદ્રિ), હાથથી દંડ સંયુક્ત છે અને દંડથી ચક્ર સંયુક્ત છે એ પ્રમાણે સંયુક્તનો સંયોગ છે. તેનાથી અને પુરુષના પ્રયત્નથી વેગવાળું અને પ્રેરણા કરાયેલું ચક્ર હસ્તાદિ ક્રિયાથી થયેલ સંસ્કારનો ક્ષય ન થાય ત્યાં સુધી ભમે જ છે. સંસ્કાર એટલે ક્રિયાની સતત રચના અથવા ક્રિયા સતત ચાલવી.
દાન્તિક અર્થને દૃષ્ટાંત દ્વારા તુલના કરતા(=ઘટાવતા) ભાષ્યકાર કહે છે
“વં યઃ પૂર્વમી ફત્યાદ્રિ યોગનિરોધની સન્મુખ થયેલા આત્માની ક્રિયાથી જે પ્રયોગ ઉત્પન્ન કરાયેલો છે તે પ્રયોગ સંસ્કારનો નાશ ન થવાના કારણે યોગના અભાવમાં પણ ગતિનો હેતુ થાય છે, અર્થાત્ તે (પૂર્વપ્રયોગરૂ૫) કારણથી ગતિ કરાવાય છે.
વળી ભાષ્યકાર બીજા હેતુનો પ્રારંભ કરે છે- “સત્વ” સંગતિ એટલે સ્કૂલના. સ્મલના ન થવી તે, અર્થાત્ અલનાનો અભાવ તે અસંગતિ. અસંગતિથી સિદ્ધની ઊર્ધ્વગતિ સિદ્ધ છે. સ્વાભાવિક ગતિથી ઉપર જતો આત્મા ક્યાંય સ્કૂલના પામતો નથી.
આનું જ વ્યાખ્યાન કરવા માટે ભાષ્યકાર કરે છે- “પુતાનામત્યાતિ” પૂર્ણ થવાના કારણે(=ભરાવાના કારણે) અને ગળવાના કારણે(=ઓછા થવાના કારણે) પુદ્ગલ કહેવાય છે. પરમાણુ વગેરે પુદ્ગલ છે. જીવો જ્ઞાન-દર્શનના ઉપયોગરૂપ લક્ષણવાળા છે. (આનાથી) પુદ્ગલો અને જીવો ગતિવાળા છે એમ કહ્યું. ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય અને આકાશ એ દ્રવ્યોની ગતિ હોતી નથી. તેમાં પુદ્ગલો અધોગૌરવ ધર્મવાળા છે. ગૌરવ એટલે ભારેપણું. ભારેપણું એ પરિણામવિશેષ છે. ગૌરવ જેનો ધર્મ છે તે ગૌરવધર્મવાળા પુદ્ગલો છે. જીવો ઊર્ધ્વગૌરવવાળા છે. જીવોનું પણ તેવા પ્રકારનું લાઘવ-ગૌરવ=પરિણામવિશેષ છે. તેમનું એવા પ્રકારનું વિશિષ્ટ ગૌરવ છે કે જેથી જીવો ઉપર જાય છે. આ (નીચે જવું અને ઉપર જવું એ) પુદ્ગલ અને જીવોનો સ્વભાવ છે.
