________________
૬૪
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૮
સૂત્ર-૧૦ હવે આ આત્મા અનંતાનુબંધી આદિ કષાયોના ઉદયમાં સમ્યક્ત્વ આદિ સામાયિકોમાંથી ક્યારે કર્યું સામાયિક પામે છે અને કયું સામાયિક પામતો નથી એ પ્રમાણે પ્રતિપાદન કરવાની ઇચ્છાવાળા ભાષ્યકાર કહે છે–
મનન્તાનુવન્ધી ત્યાદિ, અનંતાનુબંધી કષાયનો ઉદય સમ્યગ્દર્શનને હણે છે, અર્થાત્ તેવા પ્રકારના પરિણામની ઉત્પત્તિને જ રોકે છે, આને જ સ્પષ્ટ કરે છે તેના ઉદયથી સમ્યગ્દર્શન ઉત્પન્ન થતું નથી, પૂર્વે પ્રાપ્ત થયેલું પણ સમ્યગ્દર્શન નાશ પામે છે. “પ્રત્યાધ્યાને રૂત્યાદિ, સર્વવિરતિ-દેશવિરતિનો અભાવ હોય છે. “પ્રત્યાધ્યાન” ત્યારે, દેશવિરતિ હોય છે, સર્વ પ્રાણાતિપાતથી વિરમું છું એવા ઉત્તમ ચારિત્રનો લાભ થતો નથી. તુ શબ્દ અવધારણ અર્થમાં છે. પ્રત્યાખ્યાનાવરણકષાયના ઉદયથી યથાખ્યાતચારિત્ર ક્યારેય થતું નથી. “સખ્યત્તને રૂત્યવિ, સંજ્વલનકષાયના ઉદયમાં તો કષાયરહિત ચારિત્રનો લાભ થતો નથી. પૂર્વોક્ત સામાયિકોની પછી અથાખ્યાત-ક્રિયાવિશેષ છે. અથાખ્યાતચારિત્ર મુક્તિનું અનંતર સાક્ષાત્ કારણ છે અથવા યથાખ્યાતચારિત્ર શબ્દ છે. યથા એટલે ભગવાને જે રીતે કહ્યું છે તે રીતે ચારિત્ર તે યથાખ્યાતચારિત્ર. યથાખ્યાત એટલે કષાયરહિત ચારિત્ર. અથવા સઘળા કષાયો સંસારમાં ભ્રમણ કરાવે છે એમ અર્થપત્તિથી જણાવે છે. કારણ કે તેના ઉદયમાં વિશિષ્ટ જ્ઞાન અને ક્રિયાની પ્રાપ્તિ થતી નથી. ઉપશાંતકષાય અને ક્ષીણકષાય જીવને જ યથાખ્યાતચારિત્ર ઇચ્છાય છે. તેમાં પણ ઉપશાંતકષાય જીવનું કોઈક નિમિત્તથી ક્યારેક વિશુદ્ધિ સ્થાનથી પતન પણ શક્ય છે. ક્ષણિકષાયવાળા જીવનું પતન થતું નથી.
શાસ્ત્રમાં પર્યાયવાચી શબ્દોથી ક્રોધાદિ કષાયોનો વ્યવહાર છે. એથી પર્યાયવાચી શબ્દોને બતાવવામાં આવે છે–
જોધ: રૂત્યાદિ, ગુસ્સો કરવો તે ક્રોધ. ક્રોધ એટલે અપ્રીતિ. કુપિત થવું તે કોપ. કોપ એટલે પૂર્વાવસ્થાથી જુદા પરિણામ. રોષે ભરાવું તે રોષ. કેમકે રોષના પરિણામથી આત્મા રોષવાળો બને છે. દ્વેષ કરવો તે દ્વેષ. કેમકે વચન દ્વારા બ્રેષના પરિણામને બતાવે છે. કાયા દ્વારા દ્વેષનો
