________________
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૮
સૂત્ર-૧૦
“નોષાયવેવનીય નવ મેવમ્” કૃતિ કષાયના એક ભાગરૂપ હોવાથી કે કષાયવિશેષ હોવાથી હાસ્ય વગેરે નોકષાય છે અથવા નો શબ્દ મિશ્ર અર્થવાળો છે. કષાયની સાથે રહેલા જ હાસ્યાદિ પોતાનું કાર્ય કરવા સમર્થ થાય છે. એમનું અલગ સામર્થ્ય નથી. જે કષાય જે દોષવાળો હોય તેની સાથે આ હાસ્યાદિ પણ તે તે દોષવાળા જ થાય છે. અહીં આ કહેવાનું થાય છે- અનંતાનુબંધી આદિની સાથે રહેલા હાસ્યાદિ અનંતાનુબંધી આદિના જ સ્વભાવવાળા થાય છે. તેથી આ હાસ્યાદિ પણ ચારિત્રનો ઉપઘાત કરનારા હોવાથી કષાયોની સમાન જ જાણવા. બીજાએ પણ તે પ્રમાણે કહ્યું છે- “કષાયોની સાથે રહેતા હોવાથી અને કષાયોને પ્રેરણા કરતા હોવાથી(=કષાયોના ઉદયમાં નિમિત્ત બનતા હોવાથી) હાસ્યાદિ નવને નોકષાય કહ્યા છે.’
કર
તદ્યથા એવા ઉલ્લેખથી નવેય નોકષાયના સ્વરૂપને કહેવા માટે પ્રારંભ કરે છે- તેમાં હાસ્યમોહના ઉદયથી નિમિત્તથી કે નિમિત્ત વિના નાટ્યભૂમિમાં ઉતરેલા(=આવેલા) નટની જેમ હસે છે. રતિમોહના ઉદયથી બાહ્ય-અત્યંતર વસ્તુઓમાં રતિ=પ્રીતિ થાય અથવા ઇષ્ટ શબ્દાદિ વિષયોમાં આસક્તિ થાય. અરતિમોહના ઉદયથી આ જ વસ્તુઓમાં અપ્રીતિ થાય. શોકમોહના ઉદયથી વિલાપ કરે, સ્વમસ્તક વગેરે અવયવોને હણે, નિઃસાસા નાખે, રડે, અવાજ કરે, પૃથ્વીપીઠમાં આળોટે ઇત્યાદિ. ભયમોહના ઉદયથી ત્રાસ પામે, ઉદ્વેગ પામે, કંપે વગેરે. જુગુપ્સામોહના ઉદયથી શુભ-અશુભ દ્રવ્યોમાં અપ્રીતિ થાય વગેરે.
પુરુષવેદના ઉદયથી જેમ અતિશય કફવાળાને આમ્રફળનો અભિલાષ થાય તેમ અનેક પ્રકારની સ્ત્રીઓમાં (મૈથુન સેવનનો) અભિલાષ થાય. તથા સંકલ્પથી ઉત્પન્ન થનારી(=મનથી કલ્પેલી) સ્ત્રીઓમાં પણ અભિલાષ થાય. સ્ત્રીવેદના ઉદયથી વિવિધ પ્રકારના પુરુષોમાં (મૈથુન સેવનનો) અભિલાષ થાય. તથા સંકલ્પથી ઉત્પન્ન થનારા(=મનથી કલ્પેલા) પુરુષોમાં પણ અભિલાષ થાય. નપુંસકવેદ ઘણા ભેદવાળો છે.
