________________
સૂત્ર-૧૦
શ્રી તત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૮ વિરતિનો પ્રસંગ આવે. તેથી પ્રત્યાખ્યાનના પરિણામને આવકરોકે તે પ્રત્યાખ્યાનાવરણ કહેવાય છે.” (આ વિષયને દૃષ્ટાંતથી સમજાવે છે.)
કેવળ જ્ઞાનાવરણના ક્ષયથી જેમ કેવળજ્ઞાન થાય તેમ જે કષાયના ઉદયથી વિરતિપરિણામ ન થાય પણ ક્ષય આદિથી થાય તે અહીં પ્રત્યાખ્યાનાવરણ કહેવાય છે.” (વિ.આ.ગા.૧૨૩૬-૧૨૩૭)
પ્રત્યાખ્યાનાવરણના ઉદયવાળાને બાર પ્રકારના ગૃહસ્થધર્મની પ્રાપ્તિ થાય. કહ્યું છે કે- “પ્રત્યાખ્યાનાવરણના ઉદયથી જીવને પાંચ અણુવ્રતો, ત્રણ ગુણવ્રતો અને ચાર શિક્ષાવ્રતો એમ બાર પ્રકારનો શુદ્ધ શ્રાવકધર્મ ઉત્પન્ન થાય છે.”
સંજવલનકષાયના સ્વરૂપને કહેવા માટે કહે છે- મુખ્યતનષાયાદ તિ સર્વપાપસ્થાનોની વિરતિને સેવનારા પણ સાધુને દુઃસહપરીષહ આવતા એકી સાથે અશાંત કરે છે એથી સંજવલન છે. કહ્યું છે કે- “જે કારણથી સર્વપાપોની વિરતિવાળા સંવિગ્ન સાધુને અશાંત કરે છે તેથી સંજવલન=અશાંતિ કરનારા કહેવાય છે. તિ શબ્દ કષાયવેદનીયના પરિમાણને કહે છે.”
પશઃ એક એકના=અપ્રત્યાખ્યાન, પ્રત્યાખ્યાનાવરણ અને સંજ્વલનના ક્રોધ વગેરે ચાર ચાર ભેદો છે. તેમાં અપ્રત્યાખ્યાન ક્રોધ આદિના પૃથ્વીરેખા, અસ્થિ, ઘેટાના શિંગડાં અને ગાડાના પૈડાની મળીનો રંગ દષ્ટાંતો છે. પ્રત્યાખ્યાનાવરણ ક્રોધ આદિનાં રેતીમાં રેખા, કાષ્ઠતંભ, ગૌમૂત્રિકા, કાજળ દષ્ટાંતો છે. સંજવલન કષાયના, જલરેખા, નેતરલતા, વાંસની છાલ હરિદ્રારંગ દષ્ટાંતો છે.
આ પ્રમાણે કષાયવેદનીયના આ સોળ ભેદો છે. હવે અવસરને પામેલું નોકષાયવેદનીય કહેવાય છે. ૧. ટીકામાં કર્દમ શબ્દ છે. કર્દમનો કાદવ અર્થ થાય. બીજા ગ્રંથોમાં “ગાડાના પૈડાની મળીનો રંગ” જણાવેલ છે. આથી ગાડાના પૈડાની મળી પણ એક પ્રકાર નાણા અહી
કર્દમનો “ગાડાના પૈડાની મળી” એવો અર્થ કર્યો વિજયનામસૂરિશS ૨. પ્રાકૃત શબ્દકોષમાં અવલેહનો ‘વાંસની છાલ અ ા છે
••• •
5
થી અહી
