________________
સૂત્ર-૭
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૮ વિપુલમતિ મન:પર્યાયજ્ઞાનના ભેદો છે. સયોગ, અયોગ, ભવસ્થ આદિ વિકલ્પો કેવળજ્ઞાનના છે. તેમાં શ્રોત્ર આદિ પાંચ ઇન્દ્રિયોથી અને ક્ષયોપશમથી થનારું ઇન્દ્રિયનિમિત્ત જ્ઞાન યોગ્ય દેશમાં રહેલા વિષયને ગ્રહણ કરે છે. મનથી થનારું અને ઓઘજ્ઞાન અનિન્દ્રિયજ્ઞાન છે. તે આ મતિજ્ઞાન જેનાથી આવરાય=ઢંકાય તે મતિજ્ઞાનાવરણ. મતિજ્ઞાનાવરણ દેશઘાતી છે, આંખે બાંધેલા પાટા જેવું કે ચંદ્ર પ્રકાશને ઢાંકનારા વાદળ આદિ જેવું છે. તથા શ્રોત્રેન્દ્રિયથી થનારું જ્ઞાનવ્રુત છે તથા અન્ય ઇન્દ્રિયોથી અને મનથી થતું શ્રુત ગ્રંથાનુસારી જ્ઞાન શ્રુતજ્ઞાન છે. આવું શ્રુતજ્ઞાન પોતાના અર્થને કહેવામાં સમર્થ છે. પ્રવચનમાં કુશળ પુરુષો શ્રુતજ્ઞાનને અનેક ભેદવાળું કહે છે. કહ્યું છે કે, “લોકમાં જેટલા અક્ષરો છે અને જેટલા અક્ષરસંયોગો છે. એટલા ભેદો શ્રુતજ્ઞાનમાં જાણવા.”
આ પણ દેશઘાતી છે. નીચે રહેલા ઘણા પુદ્ગલદ્રવ્યોને જાણવાથી અવધિ કહેવાય છે. અથવા પુદ્ગલદ્રવ્યની મર્યાદાથી જ આત્મામાં ક્ષયોપશમથી થનારી પ્રકાશની ઉત્પત્તિ અવધિ છે. આ જ્ઞાન ઇન્દ્રિયથી નિરપેક્ષ છે. આત્માદ્વારા જ સાક્ષાત્ યને ગ્રહણ કરનારું છે. લોકાકાશના જેટલા પ્રદેશો છે તેટલા એના ભેદો છે. તેનું આવરણ તે અવધિજ્ઞાનાવરણ. આ જ્ઞાન પણ દેશઘાતી જ છે. મનોદ્રવ્યના પર્યાયોને નિમિત્ત કરીને આત્માને જે જ્ઞાન થાય તે મન:પર્યાયજ્ઞાન છે. આ જ્ઞાન મનુષ્યલોકમાં રહેલા મનોદ્રવ્યના પર્યાયોને જાણે છે. કાળથી (પશ્વાત્સ) ભૂતકાળના અને પુરત ભવિષ્યના પલ્યોપમના અસંખ્યાતમા ભાગ સુધીના મનોદ્રવ્યના પર્યાયોને જાણે છે. મનોવર્ગણાના પુદ્ગલદ્રવ્યોને વિશેષથી ગ્રહણ કરે છે=જાણે છે. તેનું દેશઘાતી આવરણ તે મન:પર્યાયજ્ઞાનાવરણ. સઘળા આવરણોના ક્ષયથી પ્રગટ થયેલું અને સઘળા દ્રવ્યપર્યાયોને ગ્રહણ કરનારું આત્મપ્રકાશરૂપ તત્ત્વ કેવળજ્ઞાન છે. તેને આવરનારું આવરણ તે કેવલજ્ઞાનાવરણ. આ સર્વઘાતી છે. (૮-૭)
टीकावतरणिका- सम्प्रति दर्शनावरणोत्तरप्रकृतिप्रतिपिपादयिषया सूत्रमाह
