________________
સૂત્ર-૨
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૮ ટીકાર્થ– અનંતાનુબંધી આદિ ભેદવાળા ક્રોધ વગેરે કષાયો છે. કષાયોથી સહિત તે સકષાય. તેનો ભાવ તે સકષાયત્વ. સકષાયત્વ હેતુથી પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરે છે. અહીં હેતુમાં પંચમી વિભક્તિ છે. જીવ એટલે દ્રવ્યરૂપ આત્મા. આત્મા ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ, વ્યયની પરિણતિરૂપ લક્ષણવાળો છે. આત્મામાં (કર્મનું) કર્તુત્વ હોય ત્યારે કર્મબંધ અને ફળનો અનુભવ હોય. જે કરાય તે કર્મ, કર્મ આઠ પ્રકારનું છે. તેને
ઔદારિક વગેરે આઠ વર્ગણાઓમાં રહેલા, જ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્મને યોગ્ય, અનંતાનંત પ્રદેશવાળા અને ચાર સ્પર્શવાળા સ્કંધોને જીવ ગ્રહણ કરે છે. આને જ પુદ્ગલ શબ્દના ઉલ્લેખથી સ્પષ્ટ કરે છે- જે પૂરણ-ગલન સ્વભાવવાળા હોય તે પુદ્ગલો. સ્કંધરૂપે બનેલા પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરે છે. કર્મ માત્ર ક્રિયારૂપ નથી. કર્મ રૂપાદિવાળું પૌગલિક ઈષ્ટ છે. લે છે એટલે કર્મને કરે છે. કર્મ કરે છે એટલે કર્મને આત્મપ્રદેશોમાં લગાડે છે–એકમેક કરે છે. આ જ અર્થને ભાષ્યથી સ્પષ્ટ કરે છે
પદચ્છેદ પણ વ્યાખ્યાનું અંગ(=સાધન) છે. અન્યથા વટવૃક્ષે તિષ્ઠતિ ઇત્યાદિમાં નિશ્ચય જ ન થાય. (વટરૂપ વૃક્ષમાં રહે છે કે વટના વૃક્ષમાં રહે છે એવો નિશ્ચય ન થાય. જો વટના વૃક્ષમાં રહે છે એવો પદચ્છેદ હોય તો વટ નામના માણસના વૃક્ષમાં રહે છે એવો અર્થ પણ સંભવે. એથી પદચ્છેદ વિના અર્થનો નિશ્ચય ન થાય.).
આથી સામાન્ય ન્યાયને(=પદચ્છેદ વ્યાખ્યાનું અંગ છે એ ન્યાયને) આશ્રયીને ભાષ્યમાં પદચ્છેદ દ્વારા અર્થને કહે છે(=અર્થ કહ્યો છે.)
પ્રશ્ન- પ્રથમ સૂત્રમાં મિથ્યાદર્શન વગેરે આઠ પ્રકારના કર્મના બંધના હેતુઓ કહ્યા જ છે. તો પછી અલગથી કષાયનું ગ્રહણ શા માટે કર્યું?
ઉત્તર- ઉક્ત પાંચ હેતુઓમાં કષાયો મુખ્ય છે એ જણાવવા માટે અહીં કષાયોનો અલગથી ઉલ્લેખ કર્યો છે. ચાર કષાયોમાં ક્રોધ અમર્ષ, અપ્રીતિ, મન્વરૂપ છે, અર્થાત્ અમર્ષ વગેરે શબ્દો ક્રોધ શબ્દના પયાર્યો ૧. હેત્વર્થંસ્કૃતીયાધા: (સિદ્ધહેમ ૨-૨-૧૧૮) એ સૂત્રથી અહીં હેતુમાં પંચમી વિભક્તિ થઈ છે.
