________________
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૮
૧૪૩
‘ઉત્તરપ્રકૃતિપુ' ઇત્યાદિથી કોઇક ઉત્તરપ્રકૃતિઓનો પણ કોઇક ઉત્તરપ્રકૃતિઓમાં સંક્રમ નથી એમ જણાવે છે. તેમાં અનંતાનુબંધી ક્રોધાદિ ચાર કષાયો, મિથ્યાત્વ, સમ્યગ્મિથ્યાત્વ અને સમ્યક્ત્વ દર્શનમોહ છે. શેષ અપ્રત્યાખ્યાન વગેરે ચારિત્રમોહ છે. તેમાં દર્શનમોહનો ચારિત્રમોહમાં સંક્રમ થતો નથી. ચારિત્રમોહનો પણ દર્શનમોહમાં સંક્રમ થતો નથી. સમ્યગ્મિથ્યાત્વનો બંધ ન હોવા છતાં સમ્યક્ત્વમાં સંક્રમ છે પણ સમ્યક્ત્વ સમ્યક્ત્વ-મિથ્યાત્વમાં સંક્રમતું નથી તથા સમ્યક્ત્વ અને સમ્યક્ત્વ-મિથ્યાત્વ એ બેમાં મિથ્યાત્વ સંક્રમતું નથી. નારક, તિર્યંચ, મનુષ્ય, દેવભેદવાળા આયુષ્યનો પરસ્પર સંક્રમ થતો નથી. કહ્યું છે કે- મૂલપ્રકૃતિથી અભિન્ન એવી ગુણથી(=કાર્યથી) ઉત્તરપ્રકૃતિઓને આત્મા પોતે અમૂર્ત હોવાથી અધ્યવસાયના પ્રયોગથી સંક્રમાવે છે, અર્થાત્ અધ્યવસાયના કારણે સંક્રમ થાય છે. (૧) જીવ બાંધેલા દૃઢ કર્મને શિથિલ કરે છે, શિથિલને દૃઢ કરે છે. ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિને જધન્ય અને જઘન્ય સ્થિતિને ઉત્કૃષ્ટ એમ વિપર્યાસ કરે છે. (૨)
સંક્રમ-સ્થિતિ-ઉદીરણા એ ત્રણના ત્રણ દૃષ્ટાંતોને બતાવવા માટે કહે છે- તાંબાની ચાંદી કરવી, ભિનામાં(તડકો ન આવતો હોય તેવા સ્થાનમાં) માટીને સૂકવવી, અકાળે(=જલદી) આંબાને પકવવા સંક્રમસ્થિતિ-ઉદીરણામાં ઉપદષ્ટાંતો(=બધા જલદી સમજી શકે તેવાં દૃષ્ટાંતો) છે. (૩) સંક્રમ આદિના દૃષ્ટાંતોની સાથે યથાસંખ્ય સંબંધ કરવો. (સંક્રમમાં તાંબાની ચાંદી કરવી, સ્થિતિમાં ભિનામાં માટીને સુકવવી, ઉદીરણામાં અકાળે(=જલદી) આંબાને પકાવવા એમ ક્રમશઃ ઘટાવવું. (તાંબાને ચાંદી બનાવવામાં તાંબાનો ચાંદીમાં સંક્રમ થયો. ભિનામાં માટીને સૂકવવામાં સમય વધારે જાય એટલે સ્થિતિ વધી. અકાળે(=જલદી) આંબાને પકાવવામાં ઉદીરણા થઇ.) તે જ પ્રમાણે જીવ પ્રયોગથી(=અધ્યવસાયને તેમાં યોજવાથી) તીવ્રતાને અને મંદતાને આશ્રયીને પોતાની અભિન્ન પ્રકૃતિઓમાં રસોનો વિપર્યાસ કરે છે=મંદ રસને તીવ્ર અને તીવ્ર રસને મંદ બનાવે છે. (૪) અથવા જેવી રીતે જે
સૂત્ર-૨૨
