________________
૧૪૨
શ્રી તત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૮ સૂત્ર-૨૨ થાય. અહીં સર્વમાં થાય એ ઉત્સર્ગ છે, અર્થાત કેટલીક પ્રવૃતિઓનો સંક્રમ નથી થતો. આગળ અપવાદ કહેશે. જ્ઞાનાવરણના પાંચ પ્રકારનો સામાન્ય નિયમથી ચક્ષુદર્શનાવરણ આદિ સર્વપ્રકૃતિઓમાં સંક્રમણ થાય એમ પ્રાપ્ત થયું. આથી અપવાદને કહે છે- “મૂનપ્રખન્નાનું તિ, મૂલપ્રકૃતિથી જુદી ન હોય=મૂલપ્રકૃતિઓને છોડતી ન હોય એવી ઉત્તરપ્રકૃતિઓમાં સંક્રમ થાય. જેમકે જ્ઞાનાવરણ મૂલપ્રકૃતિ એક છે. ઉત્તરપ્રકૃતિઓ પાંચ છે. તેમાં આ પાંચેય એકબીજામાં સંક્રમ કરે. પણ અન્ય મૂલાકૃતિઓની ઉત્તરપ્રવૃતિઓમાં સંક્રમ ન કરે. આ જ અર્થને અવધારણપૂર્વક બતાવે છેન તુ મૂર્તપ્રતિષ સો વિદ્યતે” તિ, તુ શબ્દ અવધારણ અર્થમાં છે. મૂલપ્રકૃતિઓમાં પરસ્પર સંક્રમ થતો જ નથી. જ્ઞાનાવરણ દર્શનાવરણમાં સંક્રમતું નથી, દર્શનાવરણ જ્ઞાનાવરણમાં પણ સંક્રમતું નથી. આ પ્રમાણે અન્ય કર્મોમાં પણ જોડવું. આ જ અર્થને (યુજ્યા=) હેતુ જણાવવાપૂર્વક કહે છે- વન્યવિપનિમિત્તા જ્ઞાતીયાનિ, આનો મુખ્ય અર્થ એ છે કે મૂળ કર્મો ભિન્ન જાતિવાળા છે માટે તેમનો પરસ્પર સંક્રમ થતો નથી. (ભિન્ન જાતિવાળા કેમ છે એ જણાવવા બંધનિમિત્ત અને વિપાકનિમિત્ત ભિન્ન છે એ બે હેતુ જણાવ્યા છે.) જ્ઞાનાવરણનું બંધનિમિત્ત અન્ય છે. તwોનિદ્દવ (અ.૬ સૂ.૧૧) વગેરે જ્ઞાનાવરણના બંધ નિમિત્તો છે. વેદનીયનું બંધનિમિત્ત અન્ય છે. ટુકશો (અ.૬ સૂ.૧૨) વગેરે વેદનીયના બંધનિમિત્તો છે. જ્ઞાનાવરણ-દર્શનાવરણના બંધનિમિત્ત સમાન હોવા છતાં વિદ્યમાન આશયવિશેષથી ભેદને પામે છે જ. મૂળપ્રકૃતિઓનું વિપાકનિમિત્ત પણ ભિન્ન જ છે. કાર્યભેદ નિમિત્તભેદની કલ્પના કરે જ છે. દરેક મૂળ પ્રકૃતિનું કાર્ય ભિન્ન હોવાથી કારણ પણ ભિન્ન જ છે એમ કલ્પના કરી શકાય છે.) જ્ઞાનાવરણનો વિપાક(=કાય) વિશેષગ્રાહી જ્ઞાનને આવરે છે=ઢાંકે છે. દર્શનાવરણ તો માત્ર સામાન્યગ્રાહી સામાન્ય ઉપયોગને ઢાંકે છે. આ પ્રમાણે બંધ નિમિત્તના ભેદથી અને વિપાક નિમિત્તના ભેદથી ભિન્ન એવી મૂલપ્રકૃતિઓમાં સંક્રમ થતો નથી.
પૂર્વેસર્વપ્રકૃતિઓમાં સંક્રમ થાય એમ જે કહ્યું તેમાં હવે અપવાદ કહે છે–
