________________
૧૪૪ શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૮
સૂત્ર-૨૩ ચૂર્ણ મંદક્ષારવાળું હોય તે હળદરથી અધિક ક્ષારવાળું કરાય છે, ક્ષારવાળું દ્રવ્ય પવન, તાપ વગેરેથી અલ્પસારવાળું કરાય છે. (તેવી રીતે પ્રવૃતિઓ મંદરસવાળી તીવ્રરસવાળી અને તીવ્રરસવાળી મંદરસવાળી કરાય છે.) (૫) મિથ્યાત્વવેદનીયમાં તીવ્રરસનો યોગ થાય છે. સમ્યકત્વમાં રસ અતિમંદ અને મિશ્રમાં મિશ્રરસ હોય છે. (૬)
અહીં પ્રતિજ્ઞાત અર્થમાં યુક્તિને( હેતુને) કહે છે- ગાત્યન્તરીનુવશ્વવિપાનિમિત્તાન્યજ્ઞાતીયત્વાવ સમો ન વિદ્યતે–જાત્યંતરનું અનુસરણ કરનાર વિપાકનું નિમિત્ત ભિન્ન હોવાથી સંક્રમ થતો નથી. આનો તાત્પર્યાર્થ એ છે કે, અહીં જે પ્રકૃતિઓનો સંક્રમ નિષેધ કર્યો છે તે પ્રકૃતિના આગ્નવો ભિન્ન છે, માટે ટીકામાં કહ્યું કે- પ્રવચનમાં દર્શનમોહનીય આદિના આગ્નવો ભિન્ન જ કહ્યા છે. (વિપાકના નિમિત્તો આસ્રવ છે, કેમકે આસ્રવ છે તો બંધ અને વિપાક છે. વિપાક કેવો છે એ જણાવવા નત્યાન્તરીનુવન્થ એવું વિપાકનું વિશેષણ મૂક્યું છે. અનુબંધનો અર્થ અનુસરણ કર્યો છે. વિપાક જાત્યંતરનું અનુસરણ કરે છે, અર્થાત્ જાત્યંતર પ્રમાણે વિપાક થાય છે. જાત્યંતર પ્રમાણે વિપાક થાય છે માટે વિપાક જાત્યંતરના અનુબંધને–અનુસરણને કરનાર છે.)
પવર્તન તુ ફર્યાદિ, લાંબી કર્મસ્થિતિને ટૂંકી કરવી તે અપવર્તન. અધ્યવસાયવિશેષથી સઘળીય પ્રવૃતિઓનું અપવર્તન સંભવે છે. અપવર્તનનું પૂર્વે વ્યાખ્યાન કર્યું જ છે એ પ્રમાણે તેનું પ્રતિપાદન કરવા માટે કહે છે- “ત્તરાયણ વ્યારણ્યતિ' તિ, અપવર્તનનું આયુષ્યકર્મ વડે (આયુષ્યનું અપવર્તન થાય છે એ જણાવવા વડે) બીજા અધ્યાયમાં (અ.૨ સૂપર માં) વ્યાખ્યાન કર્યું છે. (૮-૨૨)
टीकावतरणिका-विपाकोऽनुभाव इति स्वरूपमात्रमाख्यातं, सम्प्रति तु यथा विपच्यते कर्म तथा प्रतिपादयन्नाह
ટીકાવતરણિકાર્થ– (૨૨મા સૂત્રમાં) કર્મનો વિપાક એ અનુભાવ (=રસ) છે એમ વિપાકના માત્ર સ્વરૂપનું વ્યાખ્યાન કર્યું છે. હમણાં તો કર્મ જે રીતે વિપાક(ત્રફળ) આપે છે તે રીતે પ્રતિપાદન કરતાસૂત્રકાર કહે છે
