________________
૬૦
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૪ - સૂત્ર-૧૫ રૂપ વિશેષ હેતુથી સમય આદિ ભેદ કરાયો છે. તૈઃ એટલે જયોતિષ્ઠ વિમાનોના પરિભ્રમણ રૂપ વિશેષોથી ત: એટલે ઓળખાયેલો છે.
તથા અણુમારી અંશ” રૂત્યાદ્ધિ, કાળવિશેષને કહેનારા આ બધા શબ્દો લોકમાં પ્રસિદ્ધ છે.
વળી અન્ય વિકલ્પ =ભેદ) લૌકિકશાસ્ત્રમાં જ ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્ય એમ ત્રણ પ્રકારે કહેવાય છે. કાળપણામાં ભેદ ન હોવા છતાં તેવા પ્રકારની ઉપાધિના(=વિશેષણના) ભેદથી કાળમાં ભેદ પડે છે. (જેમકે પસાર થઈ ગયેલો કાળ, પસાર થઈ રહેલો કાળ, ભવિષ્યમાં આવનાર કાળ.). વળી સંખ્યાત-અસંખ્યાત અને અનંત એમ ત્રણ પ્રકારનો કાળ છે. કાળ તેવા પ્રકારના એક ઘટ વગેરે વસ્તુના પરિણામનું કારણ છે. કાળના સ્વરૂપને જાણવા માટે જ કાળના સઘળા ભેદોમાં પ્રથમ હોવાથી સમયને જણાવવા માટે કહે છે- “તત્ર રૂત્યાદિ, તેમાં=આ ત્રણ પ્રકારના કાળના વ્યાખ્યાનના અવસરે સમય કહેવાય છે. અતિશય અલ્પક્રિયાવાળા, અર્થાત્ સર્વજઘન્ય(=અત્યંત મંદ)ગતિથી પરિણત થયેલા અને દ્રવ્યનો ભેદ એવા પરમાણુનેસ્વઅવકાશ ક્ષેત્રને ઓળંગવામાં, અર્થાત્ એક આકાશ પ્રદેશથી અનંતર બીજા આકાશ પ્રદેશ ઉપર જવામાં, જેટલો કાળ થાય તેટલા કાળને “સમય” કહેવામાં આવે છે. તે કાળ અતિશયને પામેલા યોગીઓથી પણ દુઃખેથી જાણી શકાય છે. કેમકે (અતિશય) સૂક્ષ્મ છે. આથી જ તે કાળ નિર્દેશન કરી શકાય તેવો છે=જેનું સ્વરૂપ હરાઈ ગયું છે તેવો છે, અર્થાત્ બીજાઓને તેનું સ્વરૂપ જણાવવાનું અશક્ય છે. કારણ કે તેને ભગવાન સંપૂર્ણેશ્વર્ય સ્વરૂપવાળા, પરમઋષિઓ (તે જ ભવમાં)મોક્ષગામી અને કેવલીઓ=ઘાતિકર્મોનું આવરણ જેમનું દૂર થયું છે તેવા જીવો સમયને સાક્ષાત્ જાણે છે, પણ (તર્થવ સમયેનક)સમયનું જેવું સ્વરૂપ છે તેવું જ સ્વરૂપ એક સમયમાં બીજાઓને કહેતા નથી કહી શકતા નથી. કારણ કે કાળ અત્યંત અલ્પ છે. અતિશય અલ્પકાળ રૂપ સમયમાં સમયને કહેનારા ભાષાદ્રવ્યોનો
