________________
સૂત્ર-૧૫
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૪
हैमवत हैरण्यवतेषु सुषमदुष्षमानुभावोऽवस्थितः, विदेहक्षेत्रेषु षट्पञ्चाशत्सु चान्तरद्वीपेषु दुष्षमसुषमानुभावोऽवस्थितः एवमादि - मनुष्यक्षेत्रे पर्यायापन्नः कालविभागो ज्ञेय इति, एवमादिरित्यनेनानेकभेदत्वमादर्शयति कालस्य, पुद्गलपरावर्त्तादिः सर्वाद्धादिश्चानन्तः काल इति, मनुष्यक्षेत्रपर्यायापन्न इति परिमितदेशवर्त्तित्वं कालस्यावगमयन्ति, इह प्रसिद्धेनान्यत्रापि वर्त्तमाना देवादयो व्यवहरन्ति, कालस्य समूहबुद्ध्यङ्गीकृतस्य समयादिर्विभागो वेदितव्यः इति, असङ्ख्येयत्वमनन्तत्वं च कालस्य भाष्यादेव परिगन्तव्यं, गणितविषयातीतोऽसङ्ख्येयः, अविद्यमानोऽन्तोऽनन्त इति कृतं प्रसङ्गेन, प्रकृतं प्रस्तुमः ॥४-१५॥
,
૫૯
ટીકાર્થ— કાળનો વિભાગ(=ગણતરી) જ્યોતિષ્ક વિમાનોની ગતિથી કરાયેલો છે. આ પ્રમાણે સૂત્રનો સમુદિત અર્થ છે. અવયવાર્થને તો ભાષ્યકાર “વ્હાલોઽનન્તસમય:' ઇત્યાદિથી કહે છે- li(=ગતિ કરવી તે) હ્રાતઃ. અથવા કલાનો સમૂહ તે કાલ. કાળ અનંત સમય સ્વરૂપ છે અને દ્રવ્યોના વિશેષ પ્રકારના પરિણામનું કારણ છે.
મેમન્તરેળ તથાવિધયિાનુપપત્તે:=જો કોઇ ભેદક=અલગ કરનાર ન હોય તો તેવા પ્રકારની ક્રિયા ઘટી શકે નહિ. જેમકે- કુંભારે ઘટ બનાવ્યો. કુંભાર ઘટ બનાવે છે, કુંભાર ઘટ બનાવશે. વર્ષાદ વરસ્યો, વર્ષાદ વરસે છે, વર્ષાદ વરસશે. આમ ભૂતકાળ-વર્તમાનકાળભવિષ્યકાળની ક્રિયામાં ભેદ કરનાર કોણ છે ? કાળ જ ભેદ કરનાર છે. માટે કાળ દ્રવ્ય છે એમ સિદ્ધ થાય છે.
આથી જ ભાષ્યકાર કહે છે- કાળ વર્તનાદિ લક્ષણવાળો છે એમ સૂત્રકારે પાંચમા અધ્યાયમાં કહ્યું છે.
“તસ્થ” ત્યાદ્રિ, આવા પ્રકારના તે કાળનો સમય આદિ ભેદ જ્યોતિ વિમાનોની ગતિવિશેષથી કરાયેલો છે. તે ભેદ સ્થૂલ છે.
સમય આદિ ભેદ કેવી રીતે કરાયેલો છે=શાના કારણે કરાયેલો છે? એવા પ્રશ્નના ઉત્ત૨ને કહે છે–ચારવિશેષળ હેતુના=જ્યોતિષ્ક વિમાનોના પરિભ્રમણ
