________________
સૂત્ર-૧૫
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૪ ગ્રહણ-નિસર્ગ સંબંધી કરણપ્રયોગનો અસંભવ છે. ગ્રહણ એટલે લેવું. નિસર્ગ એટલે છોડી દેવું. કાયપર્યાય અને વચનપર્યાય એ બે કરણ છે. એ બે કરણોના પ્રયોગનો=વ્યાપારનો અસંભવ છે. કાયકરણના વ્યાપારથી ભાષા દ્રવ્યોને લઈને વચનપર્યાણિરૂપ કરણના વ્યાપારથી છોડી દેવામાં આવે છે. “સમય” એમ જેટલા કાળમાં ઉચ્ચારવામાં આવે તેટલા કાળમાં અસંખ્ય સમયો થઈ જાય છે, એમ અમે કહીએ છીએ. આથી ગ્રહણ-નિસર્ગ સંબંધી કરણપ્રયોગનો અસંભવ છે.
અસંખ્ય સમયની એક આવલિકાકહેવાય છે. તે આવલિકાજઘન્યયુક્તક અસંખ્ય સમય પ્રમાણવાળી છે. તે સંખ્યાતી આવલિકાનો એક ઉચ્છવાસ થાય. તથા સંખ્યાતી આવલિકાનો એક નિઃશ્વાસ થાય. વાયુ ઊર્ધ્વ જાય તે ઉચ્છવાસ અને વાયુ નીચે જાય તે નિઃશ્વાસ. આવો ઉચ્છવાસનિઃશ્વાસનો ભેદ છે. શરીરબળથી બલવાન, જેનો ઇંદ્રિય સમૂહ હણાયો નથી તેવા, નિરોગી, ભદ્રયૌવનવાળા અને આકુળતાથી રહિત ચિત્તવાળા પુરુષના ઉચ્છવાસ-નિઃશ્વાસનો એક પ્રાણ. આ પ્રાણ કાળનો ભેદ છે. (અહીં દશ પ્રકારના પ્રાણ રૂપ પ્રાણ અર્થ નથી.) અહીં જણાવેલા વિશેષણોથી રહિત પુરુષનો ઉચ્છવાસ-નિઃશ્વાસનો એક પ્રાણ ન થાય. સાત પ્રાણનો એકસ્ટ્રોકથાય. સાતસ્તોકનો એકલવથાય. સાડાઆડત્રીસ લવની એક નાલિકા=ઘટિકા થાય. બે ઘટિકાનો એક મુહૂર્ત થાય. ત્રીસ મુહૂર્તનો એક અહોરાત્ર થાય. પંદર અહોરાત્રનો એક કૃષ્ણ વગેરે પક્ષ થાય. શુક્લ-કૃષ્ણ પક્ષનો ફાગણ વગેરે માસ થાય. બે માસની વસંત વગેરે ઋતુ થાય. ત્રણ ઋતુનું ઉત્તરાયણ વગેરે એક અયન થાય. બે અયનનો એક સંવત્સર(=વર્ષ) થાય. સંવત્સર પ્રસિદ્ધ છે.
સંવત્સરના પાંચ પ્રકાર ચંદ્ર, ચંદ્ર, અભિવર્ધિત, ચંદ્ર, અભિવર્ધિત એ નામના પાંચ સંવત્સરનો એક યુગ થાય.
તેમાં ચંદ્રસંવત્સરને જાણવા માટે ચંદ્રમાસનું પરિમાણ જ કહેવામાં આવે છે- ઓગણત્રીસ દિવસ અને ઉપર દિવસના બાસઠીયા બત્રીસ
