________________
સૂત્ર-૧૫
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૪
૫૩
હવે પછી(=સંખ્યાત કાળની પછી) ઉપમાથી નિયત થયેલા કાળને કહીશું. તે આ પ્રમાણે- એક યોજન વિસ્તૃત(=લાંબા-પહોળા), એક યોજન ઊંડા અને ગોળાકાર એક પ્યાલાને(=ખાડાને) એક અહોરાત્રથી પ્રારંભી ઉત્કૃષ્ટથી સાત અહોરાત્ર સુધીના થયેલા (બાળકના) વાળથી ગાઢ(=ઠાંસી-ઠાંસીને) ભરવો. પછી તેમાંથી દર સો વર્ષે એક એક વાળ કાઢતાં જેટલા કાળે તે પ્યાલો ખાલી થાય તે કાળ એક પલ્યોપમ. તેને(=પલ્યોપમને) દશ કોડાકોડિથી ગુણવાથી એક સાગરોપમ થાય. ચાર કોડાકોડ સાગરોપમનો એક સુષમ-સુષમ આરો થાય. ત્રણ કોડાકોડિ સાગરોપમનો એક સુષમ આરો થાય. બે કોડાકોડિ સાગરોપમનો એક સુષમ-દુઃષમ આરો થાય. બેતાલીસ હજાર વર્ષ ન્યૂન એક કોડાકોડિ સાગરોપમનો દુઃષમ-સુષમ આરો થાય. એકવીસ હજાર વર્ષનો દુઃષમ આરો થાય. તેટલા જ(=૨૧ હજાર) વર્ષનો દુઃષમદુઃષમ આરો થાય.
આ આા અનુક્રમથી અવસર્પિણી અને ઉલટા ક્રમથી ઉત્સર્પિણી કાળ છે. આ કાળ ભરત અને ઐરાવતક્ષેત્રમાં અનાદિ-અનંત કાળથી રાતદિવસની જેમ પરિવર્તન પામતો રહે છે.
તે બંને કાળમાં શરીર, આયુષ્ય અને શુભપરિણામની ક્રમશઃ અનંતગુણી હાની-વૃદ્ધિ થાય છે, અર્થાત્ અવસર્પિણી કાળમાં હાની અને ઉત્સર્પિણી કાળમાં વૃદ્ધિ થાય છે અને અશુભ પરિણામની પણ ક્રમશઃ અનંતગુણી વૃદ્ધિ-હાની થાય છે, અર્થાત્ અવસર્પિણી કાળમાં વૃદ્ધિ અને ઉત્સર્પિણી કાળમાં હાની થાય છે. ભરત અને ઐરાવત સિવાયના અન્ય ક્ષેત્રોમાં એક એક આરો હોય છે. તે એક એક આરો અવસ્થિત
ચૂલિકાએ ઃ ૧ શીર્ષપ્રહેલિકાંગ, ૮૪ લાખ શીર્ષપ્રહેલિકાંગે : ૧ શીર્ષપ્રહેલિકા (સંખ્યાતાં વર્ષ), અસંખ્યાતા વર્ષનો (પલ્ય પ્રરૂપણાએ) : ૧ પલ્યોપમ (છ ભેદ), ૧૦ કોડાકોડી પલ્યોપમનો ઃ ૧ સાગરોપમ (કુલ ૬ પ્રકારે), ૧૦ કોડાકોડી અહ્વા-સાગરોપમની : ૧ ઉત્સર્પિણી અથવા તેટલા જ કાળની ૧ અવસર્પિણી (તે છ છ આરા પ્રમાણ), ૨૦ કોડાકોડી અદ્ધા-સાગરોપમની અથવા ૧ ઉત્સર્પિણી અને ૧ અવસર્પિણી મળી : ૧ કાલચક્ર થાય, અનંતા કાળચક્રે : ૧ પુદ્ગલ-પરાવર્ત થાય અને તે ચાર પ્રકારે છે. (સંગ્રહણીરત્ન (બૃહત્સંગ્રહણી) ગુજરાતી ભાવાનુવાદમાંથી સાભાર ઉદ્ભુત.)
