________________
૪૦ શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૪
સૂત્ર-૧૩ એનાથી સૂત્રકાર એ જણાવે છે કે જ્યોતિષ્કોનું નિવાસ-સ્થાન પ્રતર ભેદથી ઉપર-ઉપર છે અને સૂત્રમાં જણાવેલા ક્રમ પ્રમાણે ઉપર-ઉપર છે. (અસમાસથી એ જણાવે છે કે જ્યોતિષ્કોનું નિવાસસ્થાન તિર્ય મંડલાકારે નથી કિંતુ ઉપર-ઉપર છે. સૂર્ય-ચંદ્ર એમ ક્રમ ભેદ કરીને એ જણાવે છે કે જ્યોતિષ્કોનું ઉપર-ઉપર નિવાસ સ્થાન આ સૂત્રમાં જણાવેલા ક્રમ પ્રમાણે છે. આર્ષમાં પાઠ તો પહેલા ચંદ્ર અને પછી સૂર્ય એમ છે અને નિવાસસ્થાનનો ક્રમ એ પ્રમાણે નથી.)
આ જ અર્થને ભાષ્યકાર તથા ઈત્યાદિથી પ્રગટ કરે છે. પણ (આમાં આટલો ભેદ છે કે, તારા અને ગ્રહો અનિયત રીતે ફરનારા હોવાથી ક્યારેક સૂર્ય અને ચંદ્રની ઉપર અને ક્યારેક નીચે ફરે છે. શબ્દથી એવો પણ અર્થ થાય કે ક્યારેક તિર્ય પણ ફરે છે.
અંગાર(=મંગળ) વગેરે ગ્રહો સૂર્યથી દશ યોજના નીચે આવેલા છે. અહીં જ્યોતિષ્ઠોમાં સર્વથી નીચે ભરણી નક્ષત્ર છે અને સર્વથી ઉપર સ્વાતિ નક્ષત્ર છે. બધાથી દક્ષિણમાં મૂળ નક્ષત્ર છે, અને બધાની ઉત્તરમાં અભીચિ નક્ષત્ર છે.
સમદ્ ભૂમી એટલે સમભૂલા પૃથ્વીથી. સમભૂલા પૃથ્વી નિત્ય આશ્રય છે, અર્થાત જ્યારે પણ કોઈ પણ વસ્તુ ઉપર કેટલી દૂર છે અને નીચે કેટલી દૂર છે, એમ માપવું હોય ત્યારે સમભૂલા પૃથ્વીથી મપાય છે. માટે સમભૂતલા પૃથ્વી નિત્ય આશ્રય છે.
ક્યોતિષો વા સેવા’ તિ જ્યોતિષ વિમાનમાં રહેલા દેવો જ્યોતિષ વિમાનથી દીપે છે. તેથી જ્યોતિષશબ્દથી જયોતિષવિમાનમાં રહેલા દેવો સમજવા. દેદીપ્યમાન શરીરવાળા હોવાથી જ્યોતિષો એ જ જ્યોતિષ્કો. અહીં સ્વાર્થમાં નું પ્રત્યય લાગ્યો છે.
“મુરુષ” ત્યાતિ મસ્તકે પહેરેલા મુકુટોમાં પ્રભામંડલ સમાન અને નિર્મળ સૂર્યાદિ ચિહ્નો હોય છે, અર્થાત્ સૂર્યનાં મુકુટમાં સૂર્યના આકારનું અને ચંદ્ર આદિના મુકુટમાં ચંદ્રાદિના આકારનું ચિહ્ન હોય છે. (૪-૧૩)
