________________
શ્રી સ્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૪ સૂત્ર-૧૩ त्वनियतचारित्वात्सूर्यचन्द्रमसामूर्ध्वमधश्च चरन्ति । सूर्येभ्यो दशयोजनाऽवलम्बिनो भवन्तीति । समाद्भूमिभागादष्टसु योजनशतेषु सूर्यास्ततो योजनानामशीत्यां चन्द्रमसस्ततो विंशत्यां तारा इति । द्योतयन्त इति ज्योतीषि विमानानि तेषु भवा ज्योतिष्का ज्योतिषो वा देवा ज्योतिरेव वा ज्योतिष्काः । मुकुटेषु शिरोमुकुटोपगृहितैः प्रभामण्डलकल्पैरूज्ज्वलैः सूर्यचन्द्रतारामण्डलैर्यथास्वं चिलैर्विराजमाना द्युतिमन्तो ज्योतिष्का भवन्तीति ॥४-१३॥
ભાષ્યાર્થ– જ્યોતિષ્ઠો પાંચ પ્રકારના છે. તે આ પ્રમાણે- સૂર્યો, ચંદ્રો, ગ્રહો, નક્ષત્રો અને પ્રકીર્ણકતારાઓએ પ્રમાણે પાંચ પ્રકારના જ્યોતિષ્કો છે.
પ્રશ્ન- અહીં સૂત્રમાં સમાસ કેમ ન કર્યો? (ચંદ્ર સૂર્ય એવા) આર્ષના ક્રમનો ભેદ કેમ કર્યો?
ઉત્તર–સૂત્રમાં જણાવેલા ક્રમ પ્રમાણે ઉપર જયોતિષ્ઠો આવેલા છે એમ જણાય, એ માટે અહીં સૂત્રમાં સમાસ કર્યો નથી અને ક્રમનો ભેદ કર્યો આનાથી સૂત્રકાર એ જણાવે છે કે- જ્યોતિષ્કોનો ઉપર ઉપર નિવાસસ્થાન છે અને સૂત્રમાં જણાવેલા ક્રમ પ્રમાણે ઉપર ઉપર નિવાસસ્થાન છે. તે આ પ્રમાણે- સર્વથી નીચે સૂર્યો છે. તેની ઉપર ચંદ્રો છે, તેની ઉપર ગ્રહો છે, તેની ઉપર નક્ષત્રો છે અને તેની ઉપર પ્રકીર્ણક(–છૂટા છૂટા) તારાઓ છે. તારા અને ગ્રહો અનિયત રીતે ફરનારા હોવાથી ક્યારેક સૂર્ય અને ચંદ્રની ઉપર ક્યારેક નીચે ફરે છે.
સમભૂલા પૃથ્વીથી ઉપર આઠસો યોજન પછી સૂર્ય છે. ત્યાર બાદ ૮૦ યોજન પછી ચંદ્ર છે. ત્યાર બાદ ૨૦ યોજન પછી તારા છે.
જે પ્રકાશે તે જ્યોતિષ વિમાનો. જ્યોતિષ વિમાનોમાં થયેલા=રહેનારા દેવો જ્યોતિષ્કો અથવા જ્યોતિષ શબ્દનો દેવો એવો અર્થ છે. જ્યોતિષ એ જ જ્યોતિષ્ક દેવો. (પહેલી વ્યુત્પત્તિમાં ભવઅર્થમાં તદ્ધિત પ્રત્યયનો જ છે અને બીજી વ્યુત્પત્તિમાં સ્વાર્થમાં તદ્વિતનો પ્રત્યય છે.)
જ્યોતિષ્ક દેવો મસ્તકે પહેરેલા મુગુટોમાં રહેલા પ્રભામંડલ સમાન ૧. ૩૫ [ઢનિ નો શબ્દાર્થ ભેટેલ એવો થાય. ગુજરાતીમાં વાક્યરચના બંધબેસતી થાય એ માટે
મુગુટેવું શિરોમુલુરોપગૂઢઃ એ પદોનો મુગુટોમાં રહેલા એવો ભાવાર્થ કર્યો છે.
