________________
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૩
સૂત્ર-૬ ટીકાવતરણિકાર્થ– અન્ય સૂત્રનો સંબંધ કરવા માટે કહે છે- “ગઢાદ ત્યાદ્ધિ, અહીં શિષ્ય પૂછે છે કે આપે “ધર્માસ્તિકાય આદિ ચાર દ્રવ્યો લોકાકાશમાં રહેલાં છે.” (પ-૧૨) એમ પાંચમા અધ્યાયમાં કહ્યું છે તથા દશમા અધ્યાયમાં “સઘળાં કર્મોનો ક્ષય થતાં આત્મા ઉપર લોકાંત સુધી જાય છે.” (૧૦-૫) એમ કહ્યું છે. તેમાં લોકસ્વરૂપથી કેવો છે? અથવા અધોલોક આદિ ભેદોથી કેટલા પ્રકારનો છે? અથવા આકારની અપેક્ષાએ કેવા આકારે રહેલો છે?
અહીં ઉત્તર અપાય છે- લોક પંચાસ્તિકાયના સમુદાય રૂપ છે. ધર્માસ્તિકાય વગેરે અસ્તિકાયો છે. ધર્માસ્તિકાય વગેરે અસ્તિકાયો સ્વરૂપથી, ભેદથી અને લક્ષણથી પૂર્વોક્ત ગતિ સ્થિતિ) આદિસ્વરૂપભેદથી કંઇક અહીં અને અન્ય સ્થળે અન્ય પ્રકરણમાં કહ્યા છે. પાંચમા અધ્યાયમાં દરેક પદમાં કહેવાશે. તે પ્રસ્તુત લોક ક્ષેત્રવિભાગની અપેક્ષાએ અપોલોક, તિર્થાલોક અને ઊર્ધ્વલોક એમ ત્રણ પ્રકારનો છે એમ બતાવીશું.
સંસ્થાનને (આકારને) જણાવવા માટે કહે છે- “ધર્મ' રૂત્યાતિ, જેમનું લક્ષણ હવે કહેવાશે તે ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાય લોકની વ્યવસ્થાના કારણ છે. કેમકે જેટલા ક્ષેત્રમાં ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાય છે તેટલા ક્ષેત્રમાં રહેલા આકાશને લોક કહેવાય છે. આ વિષયને જ કહે છે- ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાય એ બેની
અવગાહનાના ભેદથી (ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાય જેટલા ક્ષેત્રમાં રહ્યા હોય તેટલા ક્ષેત્રના ભેદથી) અને લોકાનુભાવના નિયમથી (લોકાનુભાવથી નિયત કરાયેલ અવકાશ(જગ્યા)ના ભેદથી) લોકનો સુપ્રતિષ્ઠકની જેવો કે વજના જેવો આકાર છે. કારણ કે તે બેના १. लोकानुभावो हि महानुभावश्चित्रानेकशक्तिगर्भोऽनादिपारिणामिकस्वभावविशेषस्तत्कृतादेव नियमात्
तथासंस्थाने ते द्रव्ये, नेश्वरादीच्छाविरचिते, इत्येवं धर्माधर्मद्वयव्यवस्थानकृतो लोकसन्निवेशः । (શ્રી સિદ્ધસેન ગણિકૃત ટીકા) ૨. સુપ્રતિષ્ઠક એટલે શર(=ઘાસ વિશેષમાંથી બનેલું યંત્ર). પૂર્વે લોકો શરપ્રતિષ્ઠકમાં વસ્ત્રો
મૂકીને ધૂપિત કરતા હતા. તેનો આકાર લગભગ લોકના જેવો છે. (સિ.ગ. ટીકા) ૩. વજ ઈન્દ્રનું શસ્ત્ર છે. તેનો પણ આકાર લગભગ લોકના જેવો છે. (સિ.ગ. ટીકા)
